Chuyển đổi sản xuất nông nghiệp bền vững ở Tây Nam Bộ - Bài 1: Sản xuất phù hợp thời tiết

Thu hoạch lúa canh tác theo mô hình sản xuất thông minh ở xã Vị Trung, huyện Vị Thủy, tỉnh Hậu Giang. (Ảnh Phùng Dũng) 

hời gian qua, nhiều địa phương ở Tây Nam Bộ đã triển khai nhiều mô hình sản xuất phù hợp điều kiện tự nhiên, mang lại nhiều lợi ích cho cả nhà nông, môi trường sinh thái và tạo ra những sản phẩm đặc thù cho xuất khẩu...

Lâu nay, ở miệt rừng ngập mặn của tỉnh Cà Mau, người dân chung tay giữ rừng để bảo vệ môi trường sinh thái và cây rừng che chở cho vật nuôi, giúp bà con thu được nông sản sạch. Nhờ cách thức sản xuất thuận tự nhiên ấy mà hơn 30 năm qua, gia đình ông Trần Minh Trí ở ấp Tắc Biển, xã Viên An Ðông, huyện Ngọc Hiển duy trì nguồn thu khoảng 700 triệu đồng mỗi năm với 15 ha nuôi tôm dưới tán rừng, chưa tính nguồn thu từ bán gỗ khi cây rừng đến chu kỳ khai thác.

Dưới tán rừng ngập mặn, nhà nông nuôi nhiều loài thủy sản, chủ lực là tôm và cua. Ông Trần Minh Trí chia sẻ: "Chúng tôi chỉ chọn con giống tốt nhất rồi thả xuống vuông tôm để chúng tự kiếm ăn và lớn lên theo cách tự nhiên nhất. Khi thu hoạch, tôm được bao tiêu toàn bộ để phục vụ chế biến, xuất khẩu…".

Nuôi tôm như cách của gia đình ông Trí còn được gọi là mô hình tôm-rừng (trồng rừng kết hợp nuôi tôm) cho ra sản phẩm tôm sinh thái, được phát triển rộng khắp tại các huyện phía nam của tỉnh Cà Mau, nhiều nhất là huyện Ngọc Hiển với hơn 53.000 ha. Ðến nay, huyện Ngọc Hiển đã có 15.000 ha "tôm sinh thái" được cấp giấy chứng nhận của nhiều tổ chức quốc tế, góp phần nâng tổng diện tích "tôm sinh thái" của toàn tỉnh Cà Mau lên khoảng 25.000 ha, tổng sản lượng khoảng hơn 10.000 tấn/năm. Ðây là một trong nhiều phương thức canh tác thuận thiên bền vững, bảo đảm hài hòa lợi ích giữa phát triển kinh tế và bảo vệ môi trường.

Tại Cà Mau còn có mặt hàng "tôm hữu cơ" được nuôi ở những cánh đồng trồng lúa kết hợp nuôi tôm (tôm-lúa). Theo đó, trong 6 tháng mùa khô, nông dân nuôi tôm và nhiều loài thủy sản kết hợp; còn trong 6 tháng mùa mưa, bà con rửa mặn đồng nuôi tôm để trồng lúa kết hợp nuôi tôm càng xanh. Việc luân canh lúa-tôm được 17 thành viên của Hợp tác xã lúa-tôm Trí Lực ở xã Trí Lực, huyện Thới Bình thực hiện trong nhiều năm qua với tổng diện tích 50 ha.

Ðến nay, toàn bộ diện tích canh tác của hợp tác xã này đã được công nhận lúa hữu cơ; tôm sú được nuôi dưới đồng lúa hữu cơ cũng được cấp chứng nhận đạt chuẩn ASC Group. "Khi được công nhận lúa hữu cơ và tôm ASC, nông sản được bao tiêu toàn bộ với giá cao hơn nhiều so với mặt bằng chung. Nhờ đó, hộ xã viên có thu nhập cao hơn với mức trung bình khoảng 150 triệu đồng/ha/năm", Giám đốc Hợp tác xã lúa-tôm Trí Lực Lê Văn Mưa, cho hay.

Từ vài nghìn héc-ta ban đầu, đến nay, diện tích sản xuất tôm-lúa tại Cà Mau đã phát triển lên khoảng 40.000 ha, trong đó, huyện Thới Bình có khoảng 20.000 ha. Chỉ riêng tại vùng chuyên canh tôm-lúa gần 3.000 ha của xã Trí Lực, đến nay, diện tích tôm sú đã được chứng nhận theo chuẩn quốc tế ASC Group hơn 1.000 ha và 119 ha lúa được chứng nhận hữu cơ (Organic).

Theo đồng chí Mã Huy, Phó Giám đốc Trung tâm Khuyến nông-Khuyến ngư tỉnh Cà Mau, tôm-lúa là mô hình canh tác nông nghiệp độc đáo, thông minh nhưng rất thuận tự nhiên. Quá trình cải tạo đất từ mặn sang ngọt để trồng lúa, nhiều mầm bệnh gây hại cho tôm sẽ không sống được. Ngược lại, sau vụ nuôi tôm, các chất thải của tôm sẽ được bộ rễ cây lúa hấp thụ. Sau khi thu hoạch lúa, một lượng sinh khối lớn thân và rễ lúa phân hủy, kích thích sự phát triển của phiêu sinh vật làm thức ăn cho tôm... Nhờ đó, nhà nông không cần sử dụng thuốc bảo vệ thực vật, giảm được chi phí khá lớn về phân bón, sản phẩm tạo ra thân thiện với môi trường và sức khỏe cộng đồng, phù hợp xu hướng tiêu dùng nông sản sạch của thế giới... Tại nhiều địa phương ở Tây Nam Bộ, bà con nông dân chuyển từ chuyên sản xuất lúa sang chuyên canh màu; canh tác "một lúa-một màu"; chuyển đất không thể sản xuất trong mùa khô sang trồng cây ăn trái... mang lại hiệu quả tốt hơn. Hơn 10 năm nay, 119 hộ dân ở ấp 2, xã Thuận Hòa, huyện Long Mỹ, tỉnh Hậu Giang chuyển sang trồng gần 100 ha mãng cầu xiêm đạt hiệu quả rõ rệt.

Tại Sóc Trăng, nhiều nông dân để đất trồng lúa được nghỉ trong suốt những tháng mùa khô hạn. Ðể ổn định thu nhập trong thời gian này, bà con đầu tư chăn nuôi bò thịt. Anh Triệu Văn Mô Ra ở ấp Sóc Mới, xã Long Phú, huyện Long Phú cho hay, mỗi năm, gia đình anh xuất bán khoảng từ ba đến bốn con bò thịt, thu lợi nhuận từ 40-60 triệu đồng, nhẹ công hơn nhiều so với trồng lúa…

Ðồng bằng sông Cửu Long không chỉ là "vựa thủy sản", "vựa trái cây" mà còn đóng góp khoảng 90% tổng lượng lúa gạo xuất khẩu của cả nước. Tuy nhiên, sản xuất nông nghiệp khu vực này đang chịu nhiều tác động bất lợi từ thiên nhiên và cả yếu tố chủ quan của con người.

Tại Hội nghị quốc gia Huy động nguồn lực thực hiện các giải pháp nông nghiệp thuận thiên cho vùng Ðồng bằng sông Cửu Long vừa được tổ chức tại Cà Mau, đại diện tổ chức quốc tế về bảo tồn thiên nhiên tại Việt Nam (WWF-Việt Nam) cho biết, ngoài sự chủ động vào cuộc của các địa phương, thời gian qua, WWF-Việt Nam còn xây dựng nhiều mô hình sản xuất thuận thiên thành công trong khu vực, như: lúa-cá, lúa-tôm, lúa-sen, tôm-rừng ngập mặn, tôm-lúa luân canh…

Từ thành công bước đầu tại vùng tôm-lúa của huyện Thới Bình (Cà Mau), giai đoạn 2023-2032, WWF-Việt Nam có kế hoạch triển khai mở rộng vùng tôm-lúa lên 30.000 ha tại khu vực Ðồng bằng sông Cửu Long. Dự án tập trung thúc đẩy phát triển bền vững mô hình tôm-lúa; nâng cao năng lực, nhận thức về sản xuất có trách nhiệm và an toàn môi trường... Trong đó, thông qua thực hiện theo tiêu chuẩn ASC, nông hộ nuôi tôm sẽ tăng năng suất tôm đạt khoảng 500 kg/ha; toàn bộ sản phẩm được bao tiêu với giá tăng thêm khoảng 5.000 đồng/kg; lợi nhuận đạt được ít nhất 100 triệu đồng/ha/năm...

Tại Sóc Trăng, mô hình tôm-lúa hình thành từ khoảng năm 1995, khởi đầu là mô hình nuôi quảng canh truyền thống, sau đó là mô hình nuôi quảng canh cải tiến trên đối tượng tôm sú, rồi chuyển dần qua luân canh tôm thẻ, tôm càng xanh-lúa và trồng màu trên bờ bao. Mô hình chủ yếu tập trung ở huyện Mỹ Xuyên với diện tích trồng lại lúa trên nền đất nuôi tôm (tôm-lúa) khoảng 7.000-10.000 ha trên diện tích 17.700 ha nuôi tôm nước lợ.

Tuy nhiên, những năm gần đây, mô hình này ngày càng bị mai một. Ðịa phương chưa có cơ chế, chính sách cụ thể để thực thi, hỗ trợ đối với chuỗi giá trị tôm-lúa từ "đầu vào" cho đến "đầu ra" và xây dựng thương hiệu, xúc tiến thương mại, gắn kết thị trường tiêu thụ. Cùng với đó, thời tiết diễn biến ngày càng khó lường; dịch bệnh tiềm ẩn, phức tạp; chi phí "đầu vào" tăng trong khi giá "đầu ra" chưa ổn định, tình trạng "được mùa, mất giá" xảy ra thường xuyên.

Diện tích trồng lại lúa trên nền đất nuôi tôm ngày càng giảm. Sản xuất còn nhỏ lẻ cho nên khó khăn trong thực hiện liên kết sản xuất. Một số hộ tự phát mô hình nuôi tôm siêu thâm canh lót bạt, xả thải gây ô nhiễm môi trường. Cơ sở hạ tầng phục vụ cho sản xuất chưa đồng bộ...

Theo Giám đốc Sở Nông nghiệp và Phát triển nông thôn tỉnh Hậu Giang Ngô Minh Long, để phát triển nông nghiệp theo hướng thuận điều kiện tự nhiên gắn với cơ cấu lại ngành nông nghiệp nhằm tạo ra sản phẩm chất lượng, đa dạng hóa cây trồng, vật nuôi một cách hiệu quả, tỉnh đang tập trung phát triển nông nghiệp công nghệ cao, nông nghiệp sạch, thông minh thích ứng biến đổi khí hậu. Tỉnh ưu tiên lựa chọn những loại giống có năng suất cao, chất lượng tốt, khả năng chịu hạn và chống chịu dịch bệnh tốt, thích ứng với điều kiện biến đổi khí hậu nhằm tạo ra sản phẩm có chất lượng tốt đáp ứng nhu cầu thị trường. Cùng với đó, tiếp tục triển khai thực hiện chuyển đổi cơ cấu cây trồng, chú trọng cây trồng cạn hoặc cây công nghiệp ngắn ngày để hạn chế nước tưới, tiết kiệm nước. Chuyển đổi mô hình canh tác lúa ba vụ sang "2 lúa-1 màu", "2 lúa-1 thủy sản" hoặc "1 lúa-1 thủy sản" ở những vùng thích hợp...

>> Bài 2: Chất lượng cao, phát thải thấp, gắn với chuỗi ngành hàng