Lễ ban lịch năm mới: Nét văn hóa đặc sắc của Cố đô Huế

Xem lịch để sản xuất nông nghiệp

Dưới thời triều Nguyễn, cứ vào dịp mùng 1 tháng 12 âm lịch hàng năm, triều đình lại tổ chức lễ Ban Sóc (Lễ ban lịch). Lễ Ban Sóc được tổ chức quy mô vào đầu triều Minh Mạng. Hằng năm, sau khi nha Khâm Thiên Giám soạn lịch xong, triều đình tổ chức Lễ Ban Sóc dưới sự điều hành của hai viên ở bộ Lễ và Khâm Thiên Giám. Lịch được tiến vào Hoàng cung để cho Hoàng gia dùng, sau đó ban phát cho các quan ở Kinh thành, ở các địa phương và phân phát lại trong dân chúng sử dụng.

Trước khi ban lịch cho các quan ở Kinh thành và địa phương thì lịch được cung tiến vào Hoàng cung.

Lễ Ban Sóc dưới triều Nguyễn vốn được tổ chức ở sân điện Thái Hòa. Đến năm 1840, lần đầu tiên, Lễ Ban Sóc được hoàng đế Minh Mạng chỉ dụ thực hiện ở Ngọ Môn. Sự thay đổi về địa điểm này về sau đã trở thành điển lệ được duy trì liên tục. Sách Đại Nam Hội điển sự lệ ghi nhận “Tự Đức năm thứ 2 (1849), đình nghị tâu lên được chỉ chuẩn: Về Lễ Ban sóc, chiếu theo lệ năm Minh Mạng thứ 21 mà làm. Việc này đặt làm thành lệ lâu dài”.

Trước khi ban lịch cho các quan ở Kinh thành và địa phương thì việc cung tiến Ngự lịch vào Hoàng cung là công việc đầu tiên phải làm. Đây là công việc rất quan trọng, do đích thân quan quản lý Khâm thiên giám đảm nhiệm.

Khâm Thiên Giám phụ trách soạn lịch và ban lịch dưới thời Nguyễn. Theo quy định, từ tháng 2 âm lịch, Khâm Thiên Giám đã bắt đầu tính toán để tiến hành làm lịch cho năm đến. Vào tháng 5, bản thảo sẽ được hoàn thành. Khâm Thiên Giám sẽ trực tiếp in và cấp phát lịch ở Kinh đô cùng các tỉnh phía Nam đến Khánh Hòa, phía Bắc đến Thanh Hóa. Còn các tỉnh từ Ninh Bình trở ra, từ Bình Thuận trở vào, sẽ do Nam Định, Hà Nội phụ trách in ấn và cấp phát lịch. Cũng có giai đoạn, các quan địa phương chỉ tiếp nhận lịch mẫu và tổ chức in ấn phát cho dân ở các tỉnh, thành trong thời gian sau đó. Mẫu lịch do Khâm Thiên Giám cung cấp, khi in xong, Khâm Thiên Giám duyệt lại mới được cấp phát, lưu hành. Sau khi các quan đầu tỉnh được nhận lịch, các viên này có nhiệm vụ tổ chức họp các huyện quan lại để giao quan lịch và phát cho thần dân.

Sau khi các quan đầu tỉnh được nhận lịch thì tổ chức họp các huyện quan lại để giao quan lịch và ban phát cho người dân.

Việc biên soạn và ban phát lịch dưới triều Nguyễn là hoạt động văn hóa thể hiện chính sách quý dân và trọng nông của triều Nguyễn, việc làm của nhà nước có tác dụng đến từng gia đình. Người Việt xưa lấy kinh tế nông nghiệp làm trọng, nên quyển lịch vô cùng quan trọng đối với đời sống, sản xuất của người dân. Cuốn lịch đó giúp cho dân biết sống thuận theo sự vận hành của trời đất, tạo được sự yên ổn tinh thần trong công việc làm ăn, làm nông vụ. Do đó, ngày xưa gia đình nào được ban phát một cuốn lịch là rước cái ơn vua, rước chúa Xuân về nhà.

Lễ lớn trong năm

Các Vua Nguyễn cũng rất xem trọng cuộc Lễ Ban Sóc và đây được xem là một trong các lễ lớn trong năm. Sách Đại Nam thực lục có ghi: Từ những năm đầu thời Gia Long, thời Minh Mạng đã đặt Lễ Ban Sóc. Năm 1821, “Tháng 12, ngày mồng 1, Vua mặc thường phục ngự ở điện trước cửa hành tại. Khâm Thiên Giám đem lịch năm Nhâm Ngọ dâng lên (…) Lại truyền dụ cho ở Kinh hôm ấy phải thiết triều ở điện Thái Hòa, Hoàng trưởng tử và các quan lưu Kinh làm lễ bái vọng, rồi lấy sách lịch chia cấp cho trong ngoài”.

Lễ Ban Sóc ngày ấy được tái hiện qua hình thức sân khấu hóa với những trình thức, nghi tiết thuở xưa ở Đại nội Huế năm 2022.

Trong Châu bản triều Nguyễn, Thành Thái tập 21, cũng ghi: “Lễ Ban Sóc được tổ chức long trọng và tuân theo nghi thức nghiêm ngặt, quy định về trang phục từ Hoàng thượng đến văn võ bá quan”… “Lễ Ban Sóc ngày mồng 1 tháng 12 năm nay, xin tuân theo lệ thiết nghi đại triều tại lầu Ngọ Môn. Đến ngày lễ, các Hoàng thân, vương công, bá quan văn võ đầy đủ triều phục, phẩm phục làm lễ thụ sóc. Mọi nghi lễ xin tuân theo lệ trước đây thực hiện”.

Theo đó, trong quá trình hành Lễ Ban Sóc, chỉ phạm một lỗi nhỏ cũng bị khiển trách hoặc xử phạt. “Thần Trần Ngọc Dao kính tâu: Tháng này có thiết triều nghi ở trước lầu Ngọ Môn làm Lễ Ban Sóc. Thần được tuyên chỉ, chiếu theo lệ trước nay chờ bách quan đều quỳ sau mới tuyên đọc. Nhưng khi bách quan chưa quỳ, thần đã tuyên 2 chữ “Quý Mão”. Sau đó nghe lễ xướng “quỳ” rồi mới tuyên đọc. Việc có liên quan đến điển lễ mà thần lại có việc trái nghi lễ như vậy, thật là không hợp. Xin giao thần cho bộ xử. Châu phê: Trần Ngọc Dao, truyền chỉ nhắc nhở. Ngày 1 tháng 12 năm Thiệu Trị 2, theo Châu bản triều Nguyễn, Thiệu Trị tập 20, tờ số 7.

Sự long trọng và nghiêm ngặt của Lễ Ban Sóc còn được thể hiện qua những bài thơ của các nhà vua Nguyễn. Các vua như Minh Mạng, Thiệu Trị, Tự Đức đều có ngự chế thơ về Lễ Ban Sóc. Trong đó, vua Minh Mạng đã viết: Gia bình sóc tác/Nguyệt trị gia bình hân cát đán/Thị triều ban sóc tỉ minh thì/Cổ chung ti trúc hòa âm nhạc/Kiếm bội quan thường túc lễ nghi/Trung ngoại phụng hành thần hữu chuẩn/Âm dương phán định tuế vô si/Điều quân ngũ nhược hoàn doanh lại/Phú tái chiêu lâm vĩnh bất tư. Dịch thơ: Viết vào ngày Ban Sóc tháng Chạp/Tháng Chạp đúng lúc ngày tốt gặp/Triều đình ban lịch rõ thời gian/Trống chuông đàn sáo hòa âm nhạc/Kiếm bội xiêm y cờ đủ lớp lang/Hành lễ trong ngoài giờ đúng chuẩn/Âm dương năm xét thật không nhầm/Điều hòa năm hướng cùng muôn cõi/Đất chở trời che mãi vĩnh hằng.

Qua bài thơ, nhà Vua đã miêu tả cảnh Lễ Ban Sóc do triều đình tổ chức bằng các hình thức nghi lễ long trọng, đầy đủ nhạc lễ cả đại nhạc (chuông, trống) lẫn tiểu nhạc (đàn, sáo) với y quan rực rỡ, đầy đủ nghi tiết. Kết thúc bài thơ, nhà Vua còn khẳng định những chính sách công bằng của triều đình đối với muôn dân. Nhà Vua viết: Phú tái chiêu lâm vĩnh bất tư (Che chở soi rọi mãi mãi không riêng gì cho ai), chỉ sự công bằng xã hội.

Có thể thấy, quyển lịch ngày xưa có một ý nghĩa đặc biệt đối với đời sống con người. Nó là “món quà” không thể thiếu của mỗi gia đình khi khởi đầu năm mới. Nét văn hóa truyền thống đó còn nguyên giá trị cho đến ngày nay.