Thương nhân trong chuỗi cung ứng trái cây xuất khẩu

Phải nhìn nhận thực tế, muốn phát triển chuỗi cung ứng nông sản, đặc biệt là ngành hàng trái cây, cần phải quan tâm tới đội ngũ thương lái chứ không chỉ chú ý tới doanh nghiệp.

Câu chuyện “thương lái”

Chia sẻ câu chuyện về “thương lái”, Bộ trưởng Bộ Nông nghiệp và PTNT Lê Minh Hoan nhớ lại một dịp đến thăm những người bạn nông dân thân quen gợi lên nhiều điều ngẫm nghĩ. Một anh phân trần: “Lạ thiệt, khi giá lên thì thương lái dập dìu, từ chối không kịp, đến khi giá xuống thì chẳng thấy bóng dáng họ đâu cả, gọi liên hệ thì bị tắt máy”. Cũng như vậy, báo đài thường đưa tin, khi giá cả nông sản xuống thấp, nông dân bị thương lái “ép bán” với mức giá “dưới cả giá thành sản xuất”. Thêm nữa, nhiều người còn bức xúc: “Nông dân cày sâu cuốc bẫm, một nắng, hai sương để làm ra của cải thì không quyết định được giá, trong khi đó thương lái muốn ấn định thế nào cũng phải chấp nhận”, từ trồng trọt đến chăn nuôi, rồi cả thủy sản.

Thủ phủ vải thiều huyện Lục Ngạn (Bắc Giang) đang bước vào những ngày cao điểm thu hoạch chính vụ.

“Mà không chỉ riêng bà con nông dân nghĩ vậy. Không ít lãnh đạo địa phương, cán bộ đoàn thể cũng nghĩ như vậy. Trong nhiều báo cáo của ngành Nông nghiệp cũng ghi nhận như vậy. Báo, đài đôi khi cũng đưa tin theo chiều cảm xúc như vậy. Tất cả đều nghĩ như vậy, thì đúng thực như vậy rồi. Còn gì mà phải bàn cãi. Nghe cũng thật chua xót, thật đắng lòng, thật bất công! Thương lái là ai mà lại có quyền năng ghê gớm như vậy? Thử lên mạng tìm kiếm thông tin về “thương lái”, dường như đều gắn với những từ khóa thiếu thiện cảm, nào là “thương lái biến mất, tháo chạy, bỏ mặc nhà vườn”, nào là “điêu đứng vì thương lái”. Nhắc đến thương lái, biết mấy ai thương?”, vị Tư lệnh ngành Nông nghiệp và PTNT chia sẻ.

Nào đâu phải xa, thương lái cũng từng xuất thân từ gia đình nông dân, ngư dân, người buôn bán, tiểu thương ở thị tứ, thị trấn. Thương lái phải chăng cũng từng là người trực tiếp sản xuất nông sản? Thương lái phải chăng cũng từng là những nông dân có khiếu mua bán, kinh doanh? Thương lái là những người biết nắm bắt nhu cầu, cơ chế của thị trường, lặn lội khắp các thửa ruộng, mảnh vườn, bờ ao riêng rẽ ở làng quê nông thôn, rồi đứng ra thu mua các mặt hàng nông, lâm, thủy sản và bán lại, thu về lợi nhuận, với phương thức mua bán nhanh gọn, đơn giản, thanh toán ngay. Thương lái giúp người sản xuất có thể tiêu thụ nông sản nhanh chóng, thuận tiện, giúp doanh nghiệp giảm bớt khó khăn vì cách trở địa lý, vì không đủ phương tiện thu gom, không đủ nhân lực thu mua. Ngày qua ngày, ngành Nông nghiệp lâu nay vẫn gắn liền với “nậu vựa, thương lái, hàng xáo”.

“Theo logic từ những câu chuyện trên, nếu thương lái có quyền ấn định giá, thì sao họ không luôn giữ giá, neo giá ở mức thấp, mà có lúc lại mua giá cao như trường hợp giá lúa hiện nay?”. Giá cả nông sản, và các loại hàng hóa khác, vốn dĩ được quyết định bởi giá cả hàng hóa, bởi nhu cầu của người tiêu dùng, theo quy luật cung cầu của thị trường. Một mình thương lái không thể quyết định được giá cả thị trường. Trong một số diễn đàn, nhiều diễn giả, chuyên gia phác thảo con đường nông sản từ đồng ruộng, chuồng trại, ao bè ra đến thị trường, bàn ăn mỗi gia đình. Tất cả đều phải trải qua bao nhiêu tầng nấc trung gian. Mỗi tầng nấc làm giảm đi một phần lợi nhuận của nông dân, càng nhiều tầng nấc, lợi nhuận của người nông dân càng giảm đi tương ứng. Dọc theo “đường đi nông sản” như vậy để hình dung rằng, nếu cắt giảm một tầng nấc trung gian sẽ giúp bà con tăng thêm một phần lợi nhuận. Trong tầng nấc trung gian đó là thương lái, là nhà vựa, là hàng xáo. Nghĩa là khi ấy nông sản sẽ tiến thẳng ra thị trường, đến tận tay người tiêu dùng. Nghĩa là “mắt xích trung gian” ấy sẽ dần đi vào quá khứ, hoặc để đội ngũ thương lái đứng bên ngoài chuỗi ngành hàng.

Cảm xúc chung đang là như vậy. Người sản xuất mong muốn đưa nông sản của mình đến thẳng thị trường hoặc doanh nghiệp đến tận ruộng vườn thu mua. Điều này chỉ thực hiện được khi có các điều kiện thị trường hoàn hảo. Tuy nhiên, trong nền kinh tế thị trường với trăm người bán, vạn người mua, làm cách nào để người bán và người mua luôn có thể gặp nhau về giá cả, chất lượng, thời gian thu hoạch, cách thức vận chuyển, phương thức thanh toán…?

Hãy thử nhìn vào bản đồ vùng sản xuất lúa ở bất kỳ một địa phương miền Tây nào cũng sẽ thấy “đường đi lúa gạo” như thế nào. Lúa từ trong ngọn cùng kênh rạch, chuyển ra sông con, sông cái, rồi chuyển đến nhà vựa, doanh nghiệp thu mua, chế biến, từ đó mới ra thị trường, đến người tiêu dùng. Mảnh ruộng nhỏ, sản lượng không đủ lớn, chất lượng chưa đồng đều, thì làm thế nào để từ lúa thành gạo, từ đồng ruộng đến thị trường, đến các kệ hàng trong siêu thị, chợ truyền thống… mà không phải qua các “tầng nấc trung gian”?

Thử tưởng tượng nếu doanh nghiệp thu mua trực tiếp từ nông dân mà không cần hệ thống thương lái thì sẽ như thế nào. Khi ấy, doanh nghiệp cần phải có đủ nguồn lực tài chính, hệ thống kho bãi, nhà máy, phương tiện vận chuyển, nhân lực bốc vác, vận chuyển… Những doanh nghiệp có đầy đủ nguồn lực như vậy không nhiều, nên không thể bao phủ tiêu thụ trên toàn diện tích canh tác, sản xuất khắp các địa phương sau mỗi mùa vụ. Tình trạng nông sản phơi đồng, trái treo trên cây, tôm cá nằm dưới ao bè, sẽ khó tránh khỏi. Đó là hệ quả tất yếu của nền nông nghiệp vẫn còn manh mún, nhỏ lẻ, tự phát.

Nền nông nghiệp đó dẫn đến hệ quả là nông sản từng hộ không đủ lớn, không đồng đều, thời điểm thu hoạch khác nhau, dễ gây trùng lắp, chồng lấn, cạnh tranh lẫn nhau. Như vậy sẽ làm phát sinh chi phí vận chuyển, chi phí phân loại theo chủng loại, kích cỡ, chất lượng. Mỗi tầng nấc trung gian như hiện nay chính là thực hiện vai trò sắp xếp, phân phối nông sản theo các nhu cầu đa dạng, phù hợp, tương ứng với năng lực, sự quan tâm của các doanh nghiệp lớn, doanh nghiệp nhỏ và vừa, của nhà vựa, của thương lái. Nền kinh tế phân chia như vậy đã tồn tại hàng trăm năm, mang đặc trưng của nền sản xuất quy mô nhỏ.

Hãy đến các nhà vựa nông sản, để thấy thực tế nền kinh tế quy mô nhỏ đang vận hành như thế nào. Như vậy, trong ngắn hạn, điều cần quan tâm là thúc đẩy sự vận hành linh hoạt, hài hòa của hệ sinh thái: doanh nghiệp - thương lái - hợp tác xã, nông dân, theo mô hình nền kinh tế chia sẻ: chia sẻ thị trường, chia sẻ nguồn vốn, chia sẻ hạ tầng logistics…, từ lợi nhuận, lợi ích và đến cả rủi ro.

Làm sao để giảm tầng nấc trung gian?

“Vậy, đến khi nào chuỗi giá trị ngành hàng nông sản sẽ giảm thiểu tầng nấc trung gian? Khi và chỉ khi, nền sản xuất mở rộng qua quy mô lớn hơn bằng cách tích tụ hoặc tập trung đất đai. Khi và chỉ khi, tinh thần hợp tác giữa những người sản xuất, tính liên kết giữa người sản xuất, hợp tác xã và doanh nghiệp thu mua trở nên bền chặt, dài hạn, chứ không phải theo từng mùa vụ. Khi và chỉ khi, kinh tế trang trại, kinh tế tập thể phổ biến hơn, là chủ đạo trong nông nghiệp thay cho kinh tế hộ gia đình”, Bộ trưởng Lê Minh Hoan cho hay.

Thời gian qua, nhiều doanh nghiệp đã chuyển từ cách thức mua bán thương vụ sang hợp tác, liên kết, trực tiếp đầu tư, từ vật tư đầu vào, đến thu mua đầu ra theo yêu cầu chất lượng với các hợp tác xã, là những tín hiệu vui. Tinh thần hợp tác, liên kết, ngoài dựa trên sự hài hoà lợi ích, còn phải tạo dựng và giữ gìn Niềm tin trong dài hạn. Đó chính là văn hoá của người sản xuất và văn hoá của thương lái, doanh nghiệp. Cần tạo ra nhiều không gian để các thành phần trong hệ sinh thái ngành hàng ngồi lại với nhau, chia sẻ với nhau, có Niềm tin với nhau. Trong thành phần hệ sinh thái, cũng như trong chuỗi ngành hàng, trước mắt không thể thiếu thương lái, trừ những doanh nghiệp đủ tiềm lực xây dựng được cả vùng nguyên liệu cho mình.

Thương lái cần được xem là đối tác đồng hành với người sản xuất, với doanh nghiệp. Thương lái cần tự tin với vai trò đóng góp chủ động và tích cực hơn vào chuỗi giá trị ngành hàng nông sản. Thương lái cần được tập hợp vào các nhóm, các câu lạc b ộ trên cơ sở tự nguyện, để cùng trao đổi kinh nghiệm, cùng tiếp cận các nội dung tập huấn, hướng dẫn về kỹ thuật trong bảo quản, vận chuyển, chế biến, bảo đảm chất lượng, an toàn vệ sinh thực phẩm. Thông qua các nhóm, câu lạc bộ, mối liên kết giữa thương lái với doanh nghiệp được mở rộng, trên cơ sở ký kết hợp đồng về nguồn gốc, xuất xứ, địa bàn, đầu mối thu gom theo vùng, khu vực…

Dần dà, thương lái có điều kiện về vốn, kỹ thuật, kinh nghiệm quản lý, có thể thành lập các công ty theo chuỗi sản xuất từ nguyên liệu đến chế biến, tiêu thụ nội địa và xuất khẩu. Và chính cộng đồng thương lái có trách nhiệm, hình thành và mở rộng từ các nhóm, câu lạc bộ, sẽ đồng thuận nói không với những hành vi thiếu lành mạnh: mua bán nông sản kém chất lượng hay trục lợi, cấu kết, gây chia rẽ, tác động tiêu cực đến giá cả,…

Ngẫm nghĩ từ tích cũ chuyện xưa, để thấy rằng, lợi nhuận, lợi ích của nhà nông, của người buôn luôn có mối liên hệ mật thiết. Mùa vụ lúc trúng, lúc thất. Thương vụ lúc được, lúc thua. “Có đắt hàng tôi mới trôi hàng bà”. Thoát khỏi tư duy mùa vụ, thương vụ, vượt qua những mâu thuẫn, đối kháng, toan tính thiệt hơn, người sản xuất, thương lái, doanh nghiệp mới cùng sẵn lòng san sẻ rủi ro, hài hòa lợi ích.

Cần có quy định quản lý thương lái

Nhà vườn mong muốn tìm giải pháp quản lý chặt chẽ việc thương lái thu mua “sầu riêng non” hoặc sử dụng những chiêu trò nhằm bẻ kèo khi giá cả biến động.

Còn nhớ, khoảng tháng 8/2023, thời điểm giá lúa gạo bắt đầu tăng cao, câu chuyện thương lái đặt cọc thu mua “lúa non” sau khi sạ khoảng từ 30 - 50 ngày thu hút sự quan tâm của dư luận. Và nay nhiều nhà vườn lại đang xôn xao về câu chuyện đặt cọc mua “sầu riêng non”.

Sầu riêng Ri6 của anh Chương Văn Tuấn (bên phải), xã Nhơn Ái, huyện Phong Điền, Cần Thơ được thương lái thu mua tận vườn. Ảnh: Thu Hiền

“Sầu riêng non” là cách nói mà ông Huỳnh Văn Hoảnh, Giám đốc HTX Tân Thới 1 ở xã Tân Thới (huyện Phong Điền, TP Cần Thơ) sử dụng để chỉ ra “chiêu trò” của một số thương lái. Theo ông Hoảnh, thông thường sầu riêng khoảng 80 - 90 ngày là đủ tuổi cắt. Trước thời điểm thu hoạch rộ tầm 7 - 10 ngày, thương lái ở một số nơi sẽ đổ về xã để “ngắm” vườn sầu riêng và đưa ra mức giá cũng như cách thức đặt cọc và thu mua.

Tuy nhiên, trong vụ sầu riêng năm 2024, khi trái phát triển mới được 50 - 60 ngày, đã có thương lái tìm đến chốt giá thu mua khá cao, 185.000 - 210.000 đồng/kg và đặt tiền cọc từ 30 - 50 triệu đồng/ha. Một số nông dân trên địa bàn thấy lợi nhuận cao, đã đồng ý cuộc thương thảo này chỉ thông qua tờ giấy viết tay hoặc trao đổi miệng.

Đến thời điểm thu hoạch, thương lái bắt đầu hạ giá dần, với nhiều lý do được đưa ra như sầu riêng còn non, giá cả sụt giảm… Nếu nhà vườn không đồng ý, thương lái sẽ bỏ luôn tiền đặt cọc hoặc vẫn thu mua vài trăm ký theo số tiền đã đặt cọc, còn lại sẽ bỏ.

Theo ông Nguyễn Văn Lành, Phó Chủ tịch UBND xã Tân Thới, hiện nay hầu như chưa có quy định để quản lý việc thương lái vào địa bàn thu mua sầu riêng. Do đó, việc quản lý của xã chủ yếu tập trung vào công tác tuyên truyền đến nông dân, mua bán phải đúng độ chín, tránh trường hợp nhận cọc khi sầu riêng còn quá non.

Bên cạnh đó, xã cũng khuyến khích nhà vườn cần thực hiện hợp đồng mua bán, có xác nhận của chính quyền địa phương, để có căn cứ pháp lý, bảo vệ quyền lợi cho bà con.

Đối với những đơn vị khi vào địa bàn xã thu mua nông sản số lượng lớn, phải đến UBND xã đăng ký một số thông tin cơ bản như giấy phép kinh doanh, mã số vùng trồng được xây dựng trên địa bàn, số lượng thu mua và dự kiến giá cả thu mua.

Giám đốc HTX Tân Thới 1 cho biết thêm, giá lên xuống bất thường, bà con không ngại thương lượng, nhưng phải trên tinh thần hài hòa, lợi nhuận hoặc rủi ro cùng chia đôi. Giả sử giá sầu riêng tăng 10.000 đồng/kg, thương lái tăng thêm cho nông dân 5.000 đồng/kg. Ngược lại, giá sụt giảm, nông dân cũng chấp nhận hạ giá cho thương lái.

Ở một diễn biến khác, với vụ vải thiều năm 2024, chủ một vựa thu mua vải thiều ở Lục Ngạn (Bắc Giang) cho biết, giá loại quả này đang tăng từng ngày. Đặc biệt, thương nhân Trung Quốc đến Bắc Giang thu mua vải thiều để đem về nước nên mặt hàng này “đắt như tôm tươi”, bởi họ mua số lượng rất lớn.

“Bắc Giang vụ này vải mất mùa, bên Trung Quốc cũng bị tình trạng tương tự khiến sản lượng giảm mạnh. Do đó, giá vải thiều năm nay sẽ đắt đỏ hơn những năm trước”, một chủ vựa thu mua nhận định.

Ông Nguyễn Văn Hải, Phó chủ tịch UBND huyện Lục Ngạn, cho biết, các thương nhân Trung Quốc đã sang Lục Ngạn để xem xét việc thu mua vải thiều xuất khẩu.

Năm 2023, có hơn 200 thương nhân Trung Quốc sang Lục Ngạn để phối hợp thu mua vải thiều đặc sản. Quốc gia hơn tỷ dân này cũng là thị trường xuất khẩu chính của quả vải thiều Việt Nam.

Trong chuyến thăm vùng trồng vải tại Bắc Giang đầu tháng 5, ông Ô Quốc Quyền,  Tham tán Công sứ Đại sứ quán Trung Quốc tại Việt Nam chia sẻ, vải là một trong những loại trái cây được người dân nước này đặc biệt yêu thích. 

Theo ông Hải, vải thiều trà sớm đang vào vụ thu hoạch, sản lượng của huyện ước khoảng 17.000-20.000 tấn, chỉ bằng hơn 50% so với sản lượng năm ngoái do mất mùa. Nhưng đổi lại, giá vải lại khá cao. Trung bình người dân đang bán được với giá 50.000 đồng/kg.

Chủ một doanh nghiệp chuyên thu mua vải xuất khẩu ở Bắc Giang cho biết, giá vải năm nay sẽ còn tăng cao, do phía Trung Quốc cũng bị mất mùa vải. Hiện nay, thương nhân Trung Quốc bắt đầu sang kiểm tra vườn và tổ chức thu mua vải, việc này sẽ khiến thị trường sôi động hơn. 

Bộ trưởng Lê Minh Hoan cũng gợi ý, các tỉnh tập hợp đội ngũ thương lái ở các địa phương thành các nhóm. Về lâu dài, sẽ đưa đội ngũ thương lái vào hệ thống quản lý như một đối tác đồng hành, chứ không phải có chuyện gì cũng nói “trăm dâu mà đổ đầu tằm” rằng thương lái ép giá nông sản.

“Lúc này là lúc chúng ta cần tới thương lái. Chúng ta phải quan tâm chú ý tới cả đội ngũ thương lái chứ đừng chỉ chú ý tới mỗi doanh nghiệp. Nếu đội ngũ này không đi xuống được những cánh đồng, miệt vườn để thu mua nông sản vận chuyển về nhà máy thì doanh nghiệp sản xuất cũng gặp khó khăn”, Bộ trưởng Lê Minh Hoan nói.