Không “làm chủ cuộc chơi”, vị trí số 1 ngành điều của Việt Nam lung lay

Chế biến điều nhân xuất khẩu tại Công ty Long Sơn. (Ảnh: N.H)

Trung tâm của ngành điều toàn cầu

Việt Nam là nước chế biến và xuất khẩu nhân điều lớn nhất, cũng là quốc gia nhập khẩu điều thô nhiều nhất thế giới. Theo Hiệp hội điều Việt Nam (Vinacas), Việt Nam đang nhập khẩu tới gần 65% sản lượng điều thô và chiếm gần 80% lượng điều nhân xuất khẩu trên thị trường thế giới.

Năm 2023, kim ngạch xuất khẩu điều của cả nước đạt 3,6 tỷ USD, tăng 18% so với năm 2022, đạt 3,6 tỷ USD. Trong đó việc xuất khẩu điều sang một số thị trường lớn như Mỹ, Trung Quốc, Hà Lan ghi nhận tăng trưởng cao.

Cụ thể, xuất khẩu hạt điều sang Mỹ đạt 885 triệu USD, tăng 5% so với năm 2022 và chiếm gần 25% tổng kim ngạch xuất khẩu mặt hàng này. Với thị trường Trung Quốc, kim ngạch xuất khẩu điều đạt 683 triệu USD, tăng 55% so với năm 2022 và chiếm 19% tổng kim ngạch xuất khẩu điều của cả nước. Còn tại Hà Lan, cửa ngõ của thị trường EU, trong năm 2023, Việt Nam đạt 353 triệu USD kim ngạch xuất khẩu điều, tăng 19% so với năm 2022 và chiếm 10% tổng kim ngạch xuất khẩu điều.

Theo dự báo của Vinacas, thị trường hạt điều toàn cầu được sẽ tăng trưởng bình quân 4,6% trong giai đoạn 2022-2027. Xu hướng ưa chuộng chế độ ăn thuần chay và thực vật trên toàn cầu đã làm cho nhu cầu về các loại hạt và thực phẩm chế biến từ hạt tăng cao, trong đó có hạt điều.

“Tuy kinh tế thế giới suy yếu, lạm phát tăng cao và xung đột quốc gia tiếp tục ảnh hưởng tiêu cực đến ngành điều toàn cầu, Việt Nam vẫn kỳ vọng vào những chuyển động tích cực trong năm 2024 và xuất khẩu điều sẽ tiếp tục giữ được tăng trưởng cao để hướng tới mốc kỷ lục mới là 3,8 tỷ USD”, ông Bạch Khánh Nhựt, Phó chủ tịch Vinacas chia sẻ.

Nổi lên các thị trường mới

Trước đây, thị trường điều nhân thế giới chủ yếu được cung cấp bởi Việt Nam và Ấn Độ, trong đó Việt Nam chiếm hơn 80%. Nhưng, gần đây đã nổi lên các nguồn cung khác, nhất là từ một số nước châu Phi, khiến thị phần điều nhân của Việt Nam trên thị trường giảm đi.

Việt Nam đang là một trong những bạn hàng lớn về điều thô của nhiều nước châu Phi. (Ảnh: Nguyễn Quang)

Tại Hội nghị điều quốc tế do Hiệp hội Điều Việt Nam tổ chức mới đây, một số quốc gia khẳng định sẽ nỗ lực vươn lên tốp đầu về xuất nhập khẩu điều toàn cầu.

Ông N'Guettia Assouman, Chủ tịch Hiệp hội các nhà xuất khẩu hạt điều Bờ Biển Ngà (AEC-CI) cho biết, với 25% sản lượng điều thô thế giới, Bờ Biển Ngà giữ vị trí số 2 về xuất nhập khẩu điều toàn cầu, chỉ đứng sau Việt Nam. Hiện Việt Nam đang tiêu thụ 65% đến 85% sản lượng điều thô của Bờ Biển Ngà và ngành điều của nước này đang từng bước hiện đại hóa sản xuất, chế biến để hướng xuất khẩu vào thị trường khó tính như Mỹ, EU… song song với việc duy trì bán thô cho những bạn hàng truyền thống.

Theo ông N'Guettia Assouman: "Chúng tôi có rất nhiều điều kiện để quý vị có thể đầu tư đến Bờ Biển Ngà. Chúng tôi sẵn sàng ưu đãi thuế, giá mua nguyên liệu cho doanh nghiệp đầu tư công nghệ chế biến tại chỗ. AEC-CI mong muốn cùng các doanh nghiệp hợp tác, xây dựng lòng tin, kênh thông tin tin cậy, chứng thư điện tử đảm bảo, hạn chế tối đa các rủi ro, gian lận không mong muốn, hướng tới hợp tác lâu dài. Tôi nghĩ cũng có nhà đầu tư sẽ quan tâm lưu ý và đây cũng là thế mạnh để đầu tư tại Bờ Biển Ngà".

Hiện các DN ngành điều còn đối mặt với những vụ thưa kiện quốc tế và truy tố hình sự vì tội trốn thuế. Ông Vũ Thái Sơn, Tổng Giám đốc Công ty Long Sơn, Chủ tịch Hội Điều Bình Phước nhận định, ngành điều thế giới đang thay đổi khi có sự tham gia ngày càng nhiều hơn của các nước châu Phi. Trước đây, thị trường điều nhân thế giới chủ yếu được cung cấp bởi VN và Ấn Độ, trong đó VN chiếm hơn 80%. Nhưng gần đây đã nổi lên các nguồn cung khác, nhất là từ một số nước châu Phi, khiến thị phần của VN trên thị trường điều nhân toàn cầu giảm đi.

Không “làm chủ cuộc chơi”

Hiện, châu Phi chiếm 57% sản lượng điều thô toàn cầu. Sự tăng trưởng “nóng” của ngành sản xuất, chế biến điều Việt Nam cũng như một số nước châu Phi đang dẫn đến sự cạnh tranh thị trường, trở thành mối nguy cơ gây sụp đổ toàn hệ thống xuất nhập khẩu ngành điều. Bởi thực tế, dù chiếm gần 80% lượng nhân điều xuất khẩu và tiêu thụ gần 65% lượng điều thô thế giới, nhưng ngành điều Việt Nam không thể “làm chủ cuộc chơi”.

Đó là chưa nói đến chuyện có thể điều phối, định hình lại thị trường điều toàn cầu. Ngay các doanh nghiệp trong nước dù được khuyến cáo thận trọng mua vào – cân nhắc bán ra mỗi khi mùa vụ bắt đầu, vẫn không tránh khỏi tự làm khó nhau. Doanh nghiệp điều trong tình trạng mạnh ai nấy làm, tự làm giá nguyên liệu và bán sản phẩm chế biến theo ý của mình.

Theo ông Phạm Văn Công, Chủ tịch Hiệp hội điều Việt Nam (VINACAS), dù là trung tâm chế biến điều nhân nhưng Việt Nam lại không có vùng nguyên liệu, diện tích vùng trồng trong nước và sản lượng ngày càng thu hẹp. Trong khi đó, các nước châu Phi đang có chính sách hạn chế bán điều thô để phát triển ngành chế biến điều trong nước. Vấn đề này càng tạo áp lực lên giá điều nguyên liệu. Một số nước đã đầu tư máy móc thiết bị chế biến điều, hướng đến thị trường Mỹ, EU… Dù chưa nhiều nhưng sản xuất ngay tại vùng nguyên liệu sẽ giảm được nhiều chi phí, giá thành tốt hơn. Đây chính là mấu chốt khiến các nhà máy Việt Nam phải cạnh tranh mua điều thô từ châu Phi, giá bán ra chịu sự cạnh tranh khốc liệt.

Ông Công cho rằng, khi không cân đối được giữa giá điều nhân và điều thô sẽ dẫn đến doanh nghiệp thua lỗ, đóng cửa hàng loạt. Thực tế năm 2023, khoảng 100 nhà máy ở Bình Phước phải đóng cửa. Dự kiến 5 năm tới, cả nước sẽ mất đi hàng ngàn nhà máy.

Bên cạnh đó, còn một nguyên nhân khác là doanh nghiệp nhập điều thô về chế biến thành điều nhân nhưng lại bán không được, không có tiền trả nợ, bị ngân hàng xiết nợ. Để thu hồi vốn, các doanh nghiệp điều thường tranh nhau bán với giá rất thấp. Từ đó, đẩy giá nhân điều đã giảm càng giảm sâu thêm.

 Khi không cân đối được giữa giá điều nhân và điều thô sẽ dẫn đến doanh nghiệp thua lỗ, đóng cửa hàng loạt.

"Các nước nhập khẩu nhân luôn biết áp lực của doanh nghiệp Việt Nam là tài chính cho nên thông qua môi giới gây sức ép "không bán giá này sẽ gặp khó khăn thế kia", và cuối cùng doanh nghiệp Việt phải bán vì áp lực ngân hàng. Nếu để thế này sẽ dân đến hậu quả nguy hiểm hơn. Cụ thể hàng trăm doanh nghiệp ở Bình Phước đã phải đóng cửa rồi. Cho nên vấn đề này cần được nói thẳng nói thật để tìm hướng giải quyết" - ông Công nhấn mạnh.

Trước vấn đề này, quan trọng nhất hiện nay là nhà sản xuất và doanh nghiệp chế biến cần phải có tiếng nói chung, điều chỉnh lại sự vận hành của chuỗi cung ứng điều, sao cho lợi ích được phân phối hợp lý cho các bên tham gia, đưa ngành điều phát triển bền vững trong thời gian tới.

Đẩy mạnh xuất khẩu chính ngạch

Niềm hy vọng cho ngành điều VN hiện nay chính là thị trường Trung Quốc. Bà Chen Ying, Tổng thư ký Hiệp hội Hạt Trung Quốc, chia sẻ: "Sản lượng điều nhập vào Trung Quốc có biểu hiện giảm trong những năm gần đây, nhưng tương lai có tiềm năng phát triển rất lớn. VN là trung tâm chế biến hạt điều, rất gần với Trung Quốc nên có thể vận chuyển dễ dàng. Tỷ lệ tiêu dùng hạt ăn được của Trung Quốc đang ở mức thấp, chỉ khoảng 0,5 kg/người/năm, vì vậy tiềm năng còn tăng lên trong thời gian tới. Vấn đề hiện nay là DN VN cần đẩy mạnh xuất khẩu chính ngạch và tạo dựng thương hiệu, uy tín và đảm bảo chất lượng".

Ngoài Trung Quốc đang nổi lên là một trong những thị trường nhập khẩu và tiêu thụ điều nhân hàng đầu thế giới, Nhật Bản và Hàn Quốc cũng bắt đầu chuyển mạnh sang mua nhân điều của VN vì có chất lượng tốt, giá hợp lý. Trong năm 2024, nhiều khả năng Mỹ sẽ tăng nhập khẩu hạt điều trở lại, nên ngành điều hy vọng sẽ khởi sắc hơn.

Nghịch lý ở chỗ, VN là trung tâm chế biến điều nhân nhưng lại không có vùng nguyên liệu; vùng trồng điều trong nước đang ngày càng thu hẹp và không còn sản lượng bao nhiêu. Đây chính là mấu chốt khiến các nhà máy phải cạnh tranh mua điều thô từ châu Phi, còn giá bán ra thì lại bị o ép.

Trong bối cảnh nhu cầu thị trường vẫn đang khả quan, ông Phạm Văn Công cho rằng các nhà cung cấp nguyên liệu, nhà môi giới, nhà thu mua, nhà chế biến, xuất khẩu, tiêu thụ phải bắt tay nhau, cùng định hình lại vai trò, trách nhiệm của mình trong việc liên kết, hợp tác song phương và đa phương. Đặc biệt, sự minh bạch, hài hoà lợi ích giữa các bên trong chuỗi giá trị là cơ sở để hợp tác và phát triển bền vững trên tinh thần “cùng thắng”.

"Mục tiêu là làm sao để chuỗi cung ứng ngành điều toàn cầu được vận hành suôn sẻ, hài hòa được lợi ích của tất cả các bên, từ nông dân trồng điều, nhà thương mại điều thô, các nhà chế biến, xuất khẩu điều nhân tới các nhà rang chiên, bán lẻ điều nhân", ông Công chia sẻ.

Một số thương nhân ngành điều khuyến nghị để đảm bảo hiệu quả sản xuất, kinh doanh, các doanh nghiệp không nên vội vàng mua điều thô dự trữ với khối lượng lớn ngay từ đầu vụ, vì sản lượng điều năm nay được dự báo là khá dồi dào. Thay vào đó, doanh nghiệp cần bình tĩnh, đợi khi giá điều thô ở mức hợp lý mới tiến hành mua, và chỉ nên mua điều thô khi đã có hợp đồng xuất khẩu điều nhân để cân đối được giá thành./.