Thứ sáu, ngày 14 tháng 7 năm 2023 | 10:21

Tái sử dụng chất thải trong chăn nuôi để khắc phục tình trạng ô nhiễm môi trường

Những năm gần đây, việc chăn nuôi nhỏ lẻ trong nông hộ, thiếu quy hoạch, nhất là các vùng dân cư đông đúc đã gây ra ô nhiễm môi trường ngày càng trầm trọng. Theo các chuyên gia, cần áp dụng mô hình liên hợp tuần hoàn để xử lý triệt để phân thải và tái sử dụng trong sản xuất, chăn nuôi bảo đảm môi trường.

Thực trạng đáng buồn

Ngành Chăn nuôi tại Việt Nam hiện nay có xu hướng chuyển dịch từ quy mô nông hộ sang chăn nuôi tập trung và thâm canh với quy mô lớn. Cùng với xu hướng đó, ô nhiễm môi trường (ÔNMT) chăn nuôi tại các vùng nông thôn ngày càng trở nên nghiêm trọng.

Theo một số chuyên gia nông nghiệp cho rằng, nguyên nhân chính gây ô nhiễm là do chăn nuôi nhỏ lẻ, không kiểm soát được xả thải ra môi trường. Tuy nhiên, qua thực tế khảo sát ở Việt Nam, chăn nuôi quy mô trang trại và thâm canh, mặc dù có áp dụng biện pháp xử lý môi trường, nhưng vẫn gây ÔNMT nghiêm trọng do các nguyên nhân về công tác quản lý môi trường và áp dụng công nghệ chưa phù hợp.

Trại lợn tại xóm Đại An (xã Nga Mỹ, Phú Bình, Thái Nguyên) gây ô nhiễm môi trường.

Theo thống kê của Bộ NN&PTNT về chăn nuôi, cả nước hiện có khoảng 12 triệu hộ gia đình có hoạt động chăn nuôi và 23.500 trang trại chăn nuôi tập trung. Trong đó, phổ biến ở nước ta là chăn nuôi lợn (khoảng 4 triệu hộ) và gia cầm (gần 8 triệu hộ), với tổng đàn khoảng 362 triệu con gia cầm, 29 triệu con lợn và 8 triệu con gia súc, mỗi năm khối lượng nguồn thải ra từ chăn nuôi ra môi trường là một con số khổng lồ – khoảng 84,5 triệu tấn/năm, trong đó, chỉ khoảng 20% được sử dụng hiệu quả (làm khí sinh học, ủ phân, nuôi trùn, cho cá ăn,…), còn lại 80% lượng chất thải chăn nuôi đã bị lãng phí và phần lớn thải ra môi trường gây ô nhiễm.

Ô nhiễm môi trường do chăn nuôi gây nên chủ yếu từ các nguồn chất thải rắn, chất thải lỏng, bụi, tiếng ồn, xác gia súc, gia cầm chết chôn lấp, tiêu hủy không đúng kỹ thuật.

Đối với các cơ sở chăn nuôi, các chất thải gây ô nhiễm môi trường có ảnh hưởng trực tiếp tới sức khỏe con người, làm giảm sức đề kháng vật nuôi, tăng tỷ lệ mắc bệnh, năng suất bị giảm, tăng các chi phí phòng trị bệnh, hiệu quả kinh tế của chăn nuôi không cao,... Sức đề kháng của gia súc, gia cầm giảm sút sẽ là nguy cơ gây nên bùng phát dịch bệnh.

Theo TS. Nguyễn Thế Hinh, Ban Quản lý các dự án Nông nghiệp, Bộ NN&PTNT: Nguyên nhân chính được xác định gây ÔNMT trong ngành chăn nuôi là do các trang trại sử dụng nhiều nước. Kết quả khảo sát cho thấy, các trang trại chăn nuôi sử dụng ít nước đều có thể dễ dàng thu gom chất thải rắn để bán làm phân bón hữu cơ.

Chất thải rắn từ các trang trại nuôi gà hầu như được tiêu thụ hết cho mục đích trồng rau, hoa, cây cảnh; hiện nay hình thành tự phát một hệ thống thu gom phân trâu bò khô từ đồng bằng sông Cửu Long đến vùng Nam Trung bộ để bán cho các cơ sở chế biến phân bón hữu cơ tại Tây Nguyên phục vụ trồng cây công nghiệp như cà phê, tiêu, cao su…; chất thải rắn thu gom từ chăn nuôi lợn nái (do nuôi lợn nái không được sử dụng nhiều nước) luôn được tiêu thụ tốt.

Do vậy, có thể nói trong chăn nuôi sử dụng ít nước, chất thải rắn từ chăn nuôi luôn có thể thu gom để bán nên không còn nhiều để thải ra môi trường. Chỉ có chăn nuôi lợn thịt hoặc chăn nuôi bò sữa quy mô công nghiệp sử dụng nhiều nước (theo các quy trình chăn nuôi thâm canh quy mô lớn) mới là nguyên nhân chính gây ô nhiễm môi trường do chất thải lỏng từ các trang trại này không thể thu gom nên chỉ còn cách xả trực tiếp hoặc gián tiếp (thông qua các hầm khí sinh học (KSH)) xuống nguồn nước.

Mặt khác, công tác quản lý môi trường chưa đáp ứng được với nhu cầu của thực tế sản xuất. Các quy chuẩn kỹ thuật quốc gia về nước thải chăn nuôi theo QCVN 40:2011/BTNMT trước kia và QCVN 62-MT:2016/BTNMT hiện nay đều quá cao so với khả năng thực tế ứng dụng công nghệ xử lý môi trường hiện tại, dẫn đến hầu hết các trang trại đều không thể đáp ứng yêu cầu đặt ra do chưa có công nghệ xử lý môi trường chăn nuôi hiệu quả để theo kịp các quy định về xả thải môi trường.

Lãng phí, ô nhiễm môi trường từ phân thải

Theo ước tính của Cục Chăn nuôi, trong số 61 triệu tấn phân thải ra từ các loài vật nuôi chính thì 40% chất thải là từ chăn nuôi bò, 34% từ chăn nuôi lợn, 21% từ nuôi trâu và 6% từ gia cầm. Còn trong số 304 triệu tấn nước thải, chăn nuôi lợn chiếm nhiều nhất - trên 84%.

Một phần trong số phân và chất thải đó được xử lý làm phân hữu cơ hoặc làm nguyên liệu đầu vào cho hệ thống công trình khí sinh học tạo năng lượng tái tạo, hoặc là nguồn nuôi côn trùng cung cấp protein chất lượng cao làm nguyên liệu sản xuất thức ăn chăn nuôi và phân bón hữu cơ. Tuy nhiên, một phần lớn hơn vẫn thải ra môi trường, vừa gây lãng phí vừa làm ô nhiễm môi trường.

Lãng phí, ô nhiễm môi trường từ phân thải

Ông Hà Văn Thắng - Chủ tịch Hội đồng Doanh nghiệp nông nghiệp Việt Nam cho biết, đến thời điểm này, sản xuất nông nghiệp ở Việt Nam vẫn chủ yếu tập trung vào năng suất, sản lượng theo tư duy tuyến tính, chưa đặt cao yêu cầu phát triển bền vững, thân thiện môi trường, chưa quan tâm dư thừa của quá trình sản xuất…

Hệ quả là tình trạng lãng phí các phụ phẩm nông nghiệp, chất thải chăn nuôi phổ biến, thậm chí gây ô nhiễm môi trường.

Mới đây, trao đổi với các đại biểu tại hội thảo "Chăn nuôi theo hướng hữu cơ, tuần hoàn nhằm nâng cao giá trị sản phẩm và bảo vệ môi trường" - TS Nguyễn Anh Phong (Viện Chính sách và Chiến lược phát triển nông nghiệp nông thôn) cho hay: Nội dung về kinh tế tuần hoàn đã được văn bản hóa trong các chủ trương, chính sách của Đảng, Nhà nước.

Tuy nhiên, đến nay việc áp dụng các mô hình kinh tế tuần hoàn trong sản xuất nông nghiệp ở Việt Nam còn tồn tại nhiều hạn chế. Đó là tỷ lệ thu gom, xử lý phụ phẩm nông nghiệp tạo giá trị gia tăng còn thấp, việc sử dụng phụ phẩm vẫn còn đơn giản, chưa tạo được giá trị gia tăng cao.

Đồng bộ nhiều giải pháp

Góp ý, hiến kế để xử lý, tái sử dụng hàng trăm triệu phân, nước thải chăn nuôi, ông Hà Văn Thắng cho rằng cần phát triển mô hình chăn nuôi đại gia súc trên nền kinh tế tuần hoàn.

"Mô hình này cần được xây dựng theo hình thức một khu liên hợp, có chức năng tự thu gom phế liệu, phế phụ phẩm nông nghiệp làm thức ăn gia súc, phân bón. Các khu liên hợp sẽ diễn ra hoạt động tổ chức chăn nuôi tập trung và chăn nuôi liên kết, sản xuất đệm sinh học làm nền chuồng trại để xử lý chất thải trong chăn nuôi"- Chủ tịch Hội đồng Doanh nghiệp Nông nghiệp Việt Nam chia sẻ.

Cùng quan điểm, TS Nguyễn Anh Phong kiến nghị cần xây dựng hành lang pháp lý và tiêu chuẩn hóa kinh tế tuần hoàn trong lĩnh vực nông nghiệp. Xây dựng cơ chế, chính sách khuyến khích ưu đãi thúc đẩy phát triển sản xuất, chế biến và thương mại nông sản theo kinh tế tuần hoàn tương tự như các ưu đãi cho doanh nghiệp nông nghiệp ứng dụng công nghệ cao. "Phải có chính sách hỗ trợ về vốn, tiếp cận tín dụng, công nghệ, thị trường nhằm khuyến doanh nghiệp, nông dân thực hiện sản xuất nông nghiệp theo mô hình kinh tế tuần hoàn" - ông Phong nói.

Mô hình chăn nuôi tuần hoàn của gia đình ông Nguyễn Hữu Tuệ ở Kim Động (Hưng Yên). Ảnh: Trần Quang

TS Phạm Công Thiếu - Viện trưởng Viện Chăn nuôi cho biết, ông từng đến thăm các mô hình chăn nuôi ở Đài Loan và thấy các trang trại chăn nuôi có các giải pháp xử lý chất thải, tái sử dụng tài nguyên này để phục vụ ngược lại sản xuất rất bài bản, chuyên nghiệp: "Nhiều nông dân ở nước ta kêu khó xử lý chất thải chăn nuôi, nhất là chăn nuôi lợn nhưng thực chất là chúng ta chưa có quy trình chuẩn để làm việc đó. Muốn phát triển chăn nuôi theo hướng nâng cao giá trị gia tăng, bền vững, không chỉ đạt mục tiêu kinh tế, xã hội mà còn giảm tác động với môi trường, giúp ứng phó với biến đổi khí hậu… thì tất yếu phải đi theo hướng chăn nuôi theo hướng tuần hoàn, hữu cơ".

Ông Nguyễn Mộng Thuận - Chủ tịch Hiệp hội Gia cầm và tran trại chăn nuôi tỉnh Thái Bình khẳng định: Những năm gần đây, ngành chăn nuôi của Việt Nam chịu áp lực quá lớn từ môi trường, dẫn đến dịch bệnh phức tạp lây lan nhanh, nhất là dịch tả lợn châu Phi, cúm gia cầm…

Để giải quyết bài toán về môi trường, ông Thuận cho biết, trong thời gian qua, nhiều trang trại ở Thái Bình đã chuyển đổi sang chăn nuôi tuần hoàn, hữu cơ. "Chúng tôi đã dùng chế phẩm vi sinh để xử lý phân gà, sau đó đem bón cho ruộng lúa. Xong mỗi vụ lúa, bà con lại thả nuôi tôm, đem lại hiệu quả kinh tế rất cao. Hơn nữa, các trại nuôi gà được xử lý phân bằng vi sinh còn bán được phân với giá cao, thậm chí có trại còn không có hàng để bán" - ông Thuận cho hay, và kiến nghị các nhà khoa học cần nghiên cứu và tuyên truyền để người dân, các trang trại chăn nuôi dần chuyển đổi sang mô hình trồng trọt, chăn nuôi hữu cơ theo hướng tuần hoàn mới đảm bảo bền vững.

Theo các chuyên gia, trong chăn nuôi sử dụng ít nước, chất thải rắn từ chăn nuôi luôn có thể thu gom để bán nên không còn nhiều để thải ra môi trường. Chỉ có chăn nuôi lợn thịt hoặc chăn nuôi bò sữa quy mô công nghiệp sử dụng nhiều nước (theo các quy trình chăn nuôi thâm canh quy mô lớn) mới là nguyên nhân chính gây ô nhiễm môi trường do chất thải lỏng từ các trang trại này không thể thu gom nên chỉ còn cách xả trực tiếp hoặc gián tiếp (thông qua các hầm khí sinh học (KSH)) xuống nguồn nước.

Những năm vừa qua, biện pháp KSH được người dân và các cấp chính quyền ưu tiên sử dụng, tuy nhiên vẫn còn có nhiều khó khăn, bất cập. Đối với các công trình KSH quy mô nhỏ, hiện tượng quá tải công suất xử lý (quy mô chăn nuôi thay đổi thường xuyên trong khi dung tích của hầm KSH là cố định) và khí ga thừa không sử dụng hết, xả trực tiếp ra môi trường là nguyên nhân phổ biến gây ô nhiễm môi trường

Để Khắc phục tình trạng ô nhiễm môi trường trong chăn nuôi, TS. Nguyễn Thế Hinh, Ban Quản lý các dự án Nông nghiệp, Bộ NN&PTNT cho rằng, các cơ quan ban nganhf cần nghiên cứu xây dựng các quy trình chăn nuôi tiết kiệm nước nhằm tăng cường khả năng thu gom chất thải rắn của các trang trại chăn nuôi để phục vụ sản xuất phân bón hữu cơ.

Đồng thời, nghiên cứu công nghệ xử lý chất thải cho các quy mô chăn nuôi khác nhau theo hướng: Công nghệ KSH cải tiến cho chăn nuôi quy mô nhỏ và một số công nghệ bổ trợ khác nhằm khắc phục các hạn chế về quá tải hầm KSH; Các thiết bị giúp sử dụng hết khí ga sinh ra từ các hầm KSH; Công nghệ tách chất thải rắn từ phân lỏng do chăn nuôi quy mô công nghiệp sử dụng nhiều nước tạo ra nhằm xử lý hiệu quả hơn nước thải từ các trang trại chăn nuôi.

Có chính sách khuyến khích nghiên cứu, sản xuất và tiêu thụ phân bón hữu cơ sinh học có nguồn gốc từ chất thải chăn nuôi nhằm thay thế phân hóa học nhập khẩu. Hiện tại, mỗi năm Việt Nam tiêu thụ khoảng 11 triệu tấn phân bón, trong đó hơn 90% là phân bón hóa học (số liệu thống kê năm 2016 cho thấy, Việt Nam nhập khẩu khoảng 4,2 triệu tấn phân bón hóa học với trị giá 1,25 tỷ USD), phân bón hữu cơ chỉ chiếm xấp xỉ 1 triệu tấn.Tính bình quân mỗi ha canh tác ở Việt Nam nhận hơn 1 tấn phân bón hóa học mỗi năm, đây là mức cao so với các nước trong khu vực.

Khi sử dụng phân bón hóa học, khoảng từ 30-50% lượng phân bón được cây trồng sử dụng để tạo sinh khối, phần còn lại sẽ bị bốc hơi và rửa trôi xuống nguồn nước gây ô nhiễm môi trường. Trong khi đó, với khoảng 84,5 triệu tấn chất thải rắn do ngành chăn nuôi thải ra hàng năm, nếu các trang trại chăn nuôi được chuyển giao công nghệ tiên tiến để sản xuất phân bón hữu cơ từ chất thải chăn nuôi, nhằm giảm ô nhiễm môi trường chăn nuôi một cách bền vững.

Thanh Xuân (Tổng hợp)