Gìn giữ và phát huy giá trị văn hoá nông thôn

Lan tỏa “sức mạnh mềm”

Trong tham luận “Giữ gìn, phát huy giá trị văn hoá trong xây dựng nông thôn mới – thêm một góc nhìn về một nông thôn đáng sống” tại Hội thảo Văn hoá 2022 vừa diễn ra tại Bắc Ninh, Bộ trưởng Bộ Nông nghiệp và PTNT Lê Minh Hoan nêu dẫn chứng Chương trình Làng Mới - Saemaul Undong của Hàn Quốc làm thay đổi diện mạo nông thôn, góp phần tạo nên sức bật cho cả đất nước Hàn Quốc, được UNESCO vinh danh là di sản văn hoá nhân loại.

“Vì sao một chương trình đổi mới nông thôn lại chứa đựng giá trị lan toả toàn cầu?”, Bộ trưởng Lê Minh Hoan đặt câu hỏi và cho rằng, đấy chính là nhận thức về văn hoá như “sức mạnh mềm”, “nguồn lực mềm”, thúc giục sự thay đổi một địa phương, một đất nước.

Qua hơn 10 năm triển khai, Chương trình Mục tiêu quốc gia xây dựng nông thôn mới được đánh giá đã đạt được thành tựu “to lớn, toàn diện và có tính lịch sử”. Bộ mặt nông thôn ngày càng khang trang, tiện ích xã hội được nâng lên, thu nhập người dân cải thiện dần.

Bộ trưởng Bộ Nông nghiệp và PTNT Lê Minh Hoan trình bày tham luận tại hội thảo.

Giống như nhiều người Việt Nam khác, ông Hoan cũng đi ra từ nông thôn, yêu mảnh đất chôn nhau cắt rốn tha thiết nhưng rồi một ngày chạnh lòng nhận ra làng quê không còn thân thuộc, quyến luyến như ngày nào.

Người đứng đầu ngành Nông nghiệp có nhiều thời gian gắn bó với nông thôn, nông dân thừa nhận dù Chương trình xây dựng nông thôn mới đạt được nhiều thành tựu trong việc tạo nên bộ mặt mới, sức sống mới cho nhiều làng quê, nhưng dường như nông thôn đây đó ít nhiều phai nhạt bản sắc.

Nơi này nơi kia hình như còn thiếu những điều đã nuôi dưỡng tâm hồn, hình thành nhân cách người làng quê.

“Đi xa lâu ngày trở về, bỗng thấy lạ mà hình như quen, ngỡ quen mà hình như sao thấy lạ. Nhưng nhìn nơi này nơi kia, hình như còn thiếu điều gì đó đã ăn sâu vào tâm thức. Nhiều nơi hiện đại hơn, nhưng dường như thô ráp, vô hồn “đồng phục hoá”, lạc lõng với khung cảnh làng quê”, ông Lê Minh Hoan bày tỏ.

“Làng cao lên, làng to ra nhưng con người lại dần xa nhau”, Bộ trưởng Lê Minh Hoan trăn trở.

Chúng ta nên dũng cảm, thẳng thắn đối mặt với những hiện tượng báo động trong xã hội gần đây như bạo lực gia đình, bạo hành trẻ em, xung đột đường phố. Tất cả đều là lăng kính có thể nhìn vào để giải mã các hiện tượng văn hóa. Đã có những đứt gãy văn hóa nông thôn trước sự du nhập văn hóa thiếu chọn lọc.

Nhấn mạnh nông thôn là nơi cân bằng cảm xúc, là không gian văn hoá và cần được xem là tài nguyên phát triển, là một di sản và do đó cần có sự quan tâm đúng mức và có những chính sách tương xứng.

“Ai trong chúng ta không yêu làng quê của mình, nhưng rồi bỗng một ngày nơi ấy chỉ còn trong khắc khoải. Bôn ba chốn thị thành, hình ảnh làng quê chỉ còn mờ ảo như những cuộn khói mùa đốt đồng. Rồi cũng đôi khi trở về nơi mình ra đi như một cuộc du ngoạn, về rồi vội vã rời đi. Vội vã có khi vì công việc, mà cũng có khi vì nơi ấy không còn cảm xúc thân thuộc như ngày nào”, ông Lê Minh Hoan nói.

Khẳng định xây dựng nông thôn mới là vun đắp tinh thần con người, Bộ trưởng Lê Minh Hoan cho rằng, khi và chỉ khi người dân được học, hiểu và cảm thụ được, thì mới tự giữ gìn và phát huy các giá trị văn hoá. Khi và chỉ khi văn hoá len lỏi vào từng gia đình, thì những danh hiệu “văn hoá” mới đi vào thực chất và biến thành nguồn vốn phục vụ phát triển. Khi và chỉ khi những giá trị văn hoá được thế hệ trẻ trân trọng đón nhận và phát triển phù hợp xu thế thời đại, văn hoá mới mãi trường tồn.

Cần chương trình mục tiêu quốc gia về văn hóa nông thôn

PGS.TS Nguyễn Thị Phương Châm, Viện trưởng Viện Nghiên cứu văn hóa, có chung nỗi lo lắng về tình trạng “đồng phục hóa” các thiết chế văn hóa từ Chương trình xây dựng nông thôn mới, do đó mà dẫn đến cả sự đồng phục trong nếp sinh hoạt ở nông thôn vốn rất đa dạng trước đây.

Những lễ hội, tập tục truyền thống ở nông thôn sẽ giúp kết nối con người với cội rễ, giúp con người sống tử tế hơn, an bình hơn, văn minh hơn

Tất nhiên, nó còn có “lỗi” của xu hướng toàn cầu hóa đang diễn ra mạnh mẽ hiện nay.

Và một trong những ảnh hưởng không mong đợi là sự suy giảm đa dạng văn hóa và tạo ra nhiều thách thức cho sự phát triển bền vững của nhiều nhóm cộng đồng, tộc người.

Các nhà văn hóa thôn, xã được đầu tư xây dựng theo một chuẩn như nhau từ hình thức cho tới trang thiết bị và phần nào đó là cả các hoạt động dẫn đến sự nhàm chán, ít gần gũi với bản sắc văn hóa địa phương.

Công năng của hầu hết nhà văn hóa hiện nay chủ yếu vẫn chỉ là nơi họp hành, làm nhiệm vụ tuyên truyền chứ không đúng nghĩa là  nhà sinh hoạt văn hóa cộng đồng.

Khẳng định những lễ hội, tập tục truyền thống ở nông thôn sẽ giúp kết nối con người với cội rễ, giúp con người sống tử tế hơn, an bình hơn, văn minh hơn nhưng ông Hoan cho rằng, những giá trị ấy chỉ trường tồn khi văn hóa truyền thống không chỉ là của người cao tuổi, mà được thế hệ trẻ trân trọng đón nhận và phát triển phù hợp xu thế vận động của thời đại.

Để văn hóa truyền thống được nâng niu trong các thế hệ trẻ, ông Hoan đề nghị cần có chương trình mục tiêu quốc gia về gìn giữ và phát huy giá trị văn hóa nông thôn trong tiến trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước.

Song song với đó, ông đề nghị cần có những giáo trình giảng dạy văn hóa nông thôn trong các đoàn thể, tổ chức xã hội. Đặc biệt, cần chú trọng nhóm đối tượng là học sinh từ những bậc học đầu tiên, bởi đó chính là thế hệ tiếp nối, giữ gìn cho dòng chảy liên tục văn hóa dân tộc.

Bà Châm đóng góp ý kiến cho rằng, những người thực hiện Chương trình xây dựng nông thôn mới phải luôn chú trọng đến thực tế, tôn trọng thực tế và nhìn nhận rõ tính hiệu quả của việc áp dụng các tiêu chí trong thực tế, từ đó sẽ biết cách tích hợp, cách huy động và sử dụng các yếu tố văn hóa truyền thống trong quá trình xây dựng nông thôn mới.

Trao quyền cho người dân trong sứ mệnh giữ gìn và phát huy các giá trị văn hoá

Với ý nghĩa và tầm quan trọng của văn hoá nông thôn, cần đến tư duy hệ thống và hành động hệ thống. Văn hoá không thể áp đặt một cách khiên cưỡng. Cần xây dựng những tiêu chí về văn hoá nông thôn có thể đo lường được, cần trao quyền cho người dân trong sứ mạng giữ gìn và phát huy các giá trị văn hoá.

Dẫn chỉ đạo của Tổng Bí thư: “Quan tâm hơn nữa đến việc bảo tồn, tôn tạo và phát huy các giá trị văn hóa dân tộc, các giá trị văn hóa vật thể và phi vật thể của các vùng, miền, của đồng bào các dân tộc, kết hợp với tiếp thu tinh hoa văn hóa của thời đại”, Bộ trưởng Lê Minh Hoan nhấn mạnh: Chúng ta cùng nhau hành động, đừng để bản sắc dân tộc mất dần đi trong nỗi tiếc nuối, trong lời cảm thán “giá như”!

Với tinh thần lấy người dân làm trung tâm, ông Hoan đề nghị xây dựng không gian sinh hoạt chung cho cư dân nông thôn. Đó đồng thời là nơi trưng bày, giới thiệu văn hóa vật thể, phi vật thể, lịch sử hình thành làng xã...

“Xây dựng nông thôn mới không chỉ là đầu tư hạ tầng mà cần vun đắp tinh thần con người. Cuộc sống, ngoài ăn, mặc, nhà cửa còn cần đến cảm xúc bởi nó tạo ra hạnh phúc. Hạnh phúc mới là đích đến của mỗi người, nên cần làm sao để người làng quê cùng kiến tạo, quản lý, thụ hưởng thành quả”, ông nói.

Vì vậy, ông Hoan cho rằng, nông thôn cần được xem là miền di sản để các giá trị được bảo tồn như di sản văn hóa ở cấp độ quốc gia. “Nếu đô thị đại diện cho mức độ phát triển của mỗi nước, thì nông thôn là nơi gìn giữ trọn vẹn đời sống tinh thần, bản sắc văn hóa dân tộc, giá trị tinh thần cốt lõi. Những giá trị vô hình là nền tảng hướng tới các làng thông minh, hài hòa, hạnh phúc”, ông nhấn mạnh.