Phát triển du lịch nông nghiệp theo hướng nhân văn, sinh thái

Bà Ngô Thị Phương Lan, Hiệu trưởng Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn, Đại học Quốc gia TP.HCM chia sẻ, nông nghiệp không còn đơn thuần là trồng con gì, nuôi con gì mà cần định hướng tạo ra những giá trị mới, phù hợp với xu thế mới.

Một trong số đó, theo bà Lan, là phát triển du lịch nông nghiệp. Bởi đây là giải pháp bền vững, giúp người nông dân tăng thêm thu nhập trên chính mảnh ruộng của mình, đồng thời gắn thêm được tiêu thụ nông đặc sản, nhất là nhóm sản phẩm OCOP.

“Gắn du lịch với phát triển nông nghiệp là điều không mới, nhưng chúng ta cần làm thế nào để du lịch trở nên nhân văn, du lịch xanh và sinh thái hơn”, bà Lan đặt vấn đề.

Khó khăn thuận lợi đan xen

Ông Phương Đình Anh, Phó Chánh Văn phòng Điều phối Nông thôn mới Trung ương cho biết, Chương trình xây dựng Nông thôn mới (NTM) đã bước sang năm thứ 13, khi tổng kết chương trình giai đoạn 1 (2010-2015), chương trình có bất cập đó là khá nhiều đia phương còn tập trung quá nhiều cho phát triển hệ thống hạ tầng mà chưa chú trọng phát triển sản xuất nâng cao thu nhập của người dân ở nông thôn.

Tuy nhiên, ở những năm đầu tiên ở giai đoạn 2 chương trình, từ năm 2016, Ban Chỉ đạo Trung ương và lãnh đạo Bộ NN-PTNT đã chú trọng đến vấn đề này hơn và đưa ra các giải pháp thúc đẩy sản xuất trên toàn nông thôn, giúp người nông dân nâng cao thu nhập.  Từ đó, chương trình “Mỗi xã một sản phẩm” OCOP ra đời vào năm 2018.

“Đến nay, chương trình OCOP đã khơi dậy tiềm năng đất đai, sản vật, lợi thế so sánh, đặc biệt là các giá trị văn hóa vùng miền. Hình thành nhiều sản phẩm OCOP gắn với vai trò như một “đại sứ” chuyển tải những câu chuyện sản phẩm mang tính nhân văn của vùng, miền. Thúc đẩy hướng đi về phát triển sinh kế ở những vùng khó khăn và các nhóm yếu thế như: đồng bào dân tộc thiểu số, phụ nữ”, ông Đình Anh tóm tắt về OCOP.

Theo đánh giá của ông Phương Đình Anh, Phó Chánh Văn phòng Điều phối Nông thôn mới Trung ương cho rằng phát triển sản phẩm OCOP và phát triển du lịch nông thôn có mối quan hệ “hữu cơ”, sản phẩm OCOP chính là tài nguyên để xây dựng sản phẩm du lịch nông thôn.

Chương trình OCOP là một chương trình quan trọng, liên quan đến nhiều lĩnh vực, đặc biệt là yêu cầu khơi dậy tiềm năng, lợi thế của các địa phương để phát triển kinh tế nông thôn

Bên cạnh đó, sản phẩm OCOP cũng góp phần truyền tải các câu chuyện và giá trị văn hóa về du lịch nông thôn. Ở chiều ngược lại, du lịch nông thôn chính là không gian để phát triển sản phẩm OCOP.

Tuy nhiên, đại diện Văn phòng Điều phối Nông thôn mới Trung ương chỉ ra một số mặt hạn chế trong mối quan hệ “hữu cơ” này. Các tỉnh, thành phố đã ban hành kế hoạch triển khai đồng bộ chương trình OCOP, chương trình du lịch nông thôn và các chương trình khác.

Theo ông Đình Anh, có những kế hoạch chưa có sự gắn kết với nhau như kế hoạch phát triển du lịch nông thôn chưa có sự thể hiện rõ vai trò góp phần thúc đẩy sản phẩm OCOP, hay có kế hoạch chỉ tập trung thúc đẩy nhiều sản phẩm OCOP lại thiếu giải pháp kết nối với chương trình phát triển du lịch nông thôn địa phương.

Nhiều doanh nghiệp chỉ chú trọng kinh tế, thiếu quan tâm đến chất lượng

Chương trình OCOP là một chương trình quan trọng, liên quan đến nhiều lĩnh vực, đặc biệt là yêu cầu khơi dậy tiềm năng, lợi thế của các địa phương để phát triển kinh tế nông thôn. Hiện nay, một số địa phương còn nhiều lúng túng trong quá trình thực hiện, đặc biệt là xác định lợi thế, tiềm năng và chủ thể sản xuất, mới chỉ tập trung vào hoàn thiện các sản phẩm đã có, chưa quan tâm đến nâng cao chất lượng sản phẩm, phát triển sản phẩm mới theo hướng chế biến, chế biến sâu gắn với vùng nguyên liệu địa phương, các làng nghề và làng nghề truyền thống. Đặc biệt, nhiều doanh nghiệp chỉ chú trọng kinh tế mà bỏ quên đến yếu tố chất lượng.

Theo Giám đốc Công ty Saigon Asse đại diện Saigon Asset, cho rằng có 4 yếu tố cần xem xét trong mối quan hệ giữa OCOP và du lịch nông thôn. 

Thứ nhất, sản phẩm OCOP là sản phẩm đặc thù của từng địa phương, nhưng khi đã phát triển hơn 10.000 sản phẩm thì việc trùng lặp các sản phẩm đang diễn ra khá nhiều. “Khi tham gia các chương trình xúc tiến thương mại, chúng ta đều thấy nhiều sản phẩm na ná giống nhau. Ví dụ như quả bưởi da xanh, xuất phát đầu tiên ở Bến Tre nhưng khi tới miền Trung cũng được nhận là đặc sản nơi đây”, ông Nghĩa nói.

Ở góc độ làm du lịch các tour tuyến khi giới thiệu đây là sản phẩm đặc sản của địa phương thì khách hàng nói sản phẩm nơi này nơi kia cũng có, khiến doanh nghiệp du lịch thấy “hơi ngại” với khách hàng, liệu đây có thật sự là sản phẩm đặc sản của địa phương này không?

Do đó, ông Nghĩa cho rằng cần có bước đánh giá cụ thể hơn, chọn lọc kỹ lưỡng hơn nữa để sản phẩm OCOP thật sự là đặc sản mang tính đặc thù, hương vị đặc trưng của văn hóa địa phương đó, tạo thuận lợi hơn phát triển du lịch nông thôn địa phương đó.

Thứ hai, đối với sản phẩm OCOP mang tính thủ công nhiều hơn, nhưng khi sản xuất công nghiệp đại trà thì làm mất tính đặc thù thủ công của địa phương đó.

Từ thực tế đó, Saigon Asset cho rằng, bên cạnh việc đồng hành cùng công nghiệp phát triển nhân rộng sản phẩm OCOP cũng nên chú trọng đến giữ nguyên các nguyên liệu đặc thù, giữ nguyên một số sản phẩm đặc thù riêng biệt cho nguyên địa phương đó.

Thứ ba, ông Nghĩa kể lại việc thiết kế các tour tuyến đã hợp tác với nhiều đơn vị sản xuất OCOP. Ban đầu, khi các đơn vị này chưa có thương hiệu, họ khá cởi mở khi hợp tác với công ty. Nhưng khi họ có thương hiệu rồi họ lại muốn tách ra hoặc phá vỡ hợp tác. Đây là yếu tố thiếu công bằng, vì vậy cần có cơ chế để đảm bảo tính bền vững hợp tác giữa các công ty du lịch nông thôn và các đơn vị địa phương.

“Thứ tư, khi phát triển ở các địa phương, chúng tôi cũng cần quan sát xem địa phương đó có những sản phẩm đặc thù, đặc trưng như thế nào để phát triển tour tuyến”. Như vậy đây là mối quan hệ đồng hành trực tiếp. Các tour tuyến du lịch thúc đẩy tiêu thụ sản phẩm OCOP và ngược lại sản phẩm OCOP là yếu tố thúc đẩy phát triển tour tuyến địa phương đó.

Tuy nhiên, nhiều công ty du lịch đang chưa quan tâm nhiều đến chất lượng sản phẩm OCOP ở địa phương mà họ quan tâm nhiều hơn đến “hoa hồng” là bao nhiêu, dẫn đến mất niềm tin của khách sử dụng.

“Tôi hy vọng rằng, các đồng nghiệp của tôi quan tâm nhiều hơn đến việc lựa chọn cẩn thận sản phẩm OCOP để phối hợp phát triển du lịch nông thôn. Và khi đã chọn lựa rồi, hãy đồng hành cùng họ để phát triển sản phẩm OCOP hơn nữa”, ông Nghĩa đề nghị.

Đáng lưu ý, một số chyên ra chũng chỉ ra rằng, OCOP ở Việt Nam đa dạng, nhưng thiếu đặc trưng. Cụ thể, bà Phan Yến Ly, Giám đốc Công ty Tư vấn Truyền thông và Sự kiện Cánh Cam nhận định, sản phẩm OCOP ở Việt Nam tuy đa dạng nhưng chưa có tính đặc trưng. Góc nhìn của nhà lữ hành cho thấy ngành du lịch "xanh" đang phát triển, đem lại lợi ích kinh tế cho nông dân nhưng nhỏ lẻ, manh mún và có nhiều sự trùng lặp giữa sản phẩm OCOP các xã, huyện.

Địa phương cần xác lập tour gắn với sản phẩm OCOP

Có thể nói, đến nay, chương trình OCOP đã khơi dậy tiềm năng đất đai, sản vật, lợi thế so sánh, đặc biệt là các giá trị văn hóa vùng miền. Tuy nhiên, để phát triển bền vững vừa phát triển du lịch, vừa giúp tiêu thụ sản phẩm nông sản tốt hơn thì đây là câu chuyện dài hơi cần có sự quan tâm từ nhiều bên.

Về lâu dài, phát triển du lịch gắn với sản phẩm OCOP và nông đặc sản sẽ là miền đất hứa cho lực lượng lao động trẻ. Với tư duy mới, hiện đại, đây sẽ là nguồn nhân lực phù hợp, bổ khuyết cho các mô hình hiện tại.

Bà Hồ Kim Liên Chủ tịch Hiệp hội Nước mắm Việt Nam, Chủ tịch HĐQT Công ty Khải Hoàn

Thông qua du lịch cộng đồng, người dân được tạo công ăn việc làm, đồng thời từng bước nâng cao ý thức khôi phục môi trường sống, bản sắc dân tộc, giúp hình thành điểm khác biệt để thu hút và giới thiệu đến khách du lịch

Bà Phan Yến Ly - Giám đốc Công ty Tư vấn Truyền thông và Sự kiện Cánh Cam đề xuất, từ chương trình OCOP, có thể phát triển thêm chương trình “Mỗi tỉnh thành một sản phẩm du lịch nông nghiệp, nông thôn đặc trưng”, xa hơn nữa là “Mỗi huyện, mỗi xã một sản phẩm du lịch nông nghiệp, nông thôn đặc trưng”.

“Phong trào này sẽ giúp các sản phẩm du lịch nông nghiệp, nông thôn của các tỉnh thành không bị trùng lặp. Tránh cạnh tranh không lành mạnh; tạo nên sức hút du khách qua các thông điệp và câu chuyện truyền thông riêng biệt”, bà Ly nói.

Đồng quan điểm với bà Ly, ông Nguyễn Hoàng Anh, Phó Chủ tịch Hiệp hội Nông nghiệp số Việt Nam, Tổng giám đốc Công ty Nam Miền Trung Group cho rằng việc đưa chương trình OCOP thành thương hiệu mang tầm quốc gia có giá trị to lớn đối với ngành nông nghiệp Việt Nam.

Trong giai đoạn này, ông Hoàng Anh cho rằng Ban chỉ đạo OCOP cần xác lập thêm tiêu chuẩn, tiêu chí để bảo đảm giá trị sản phẩm, tránh cho sản phẩm OCOP bị lạm dụng, mai một, không thể phát huy giá trị tối đa. Tất cả địa phương hiểu rằng đây là chương trình hay, giá trị, như vậy, các địa phương cần xác lập tour, tuyến gắn với địa điểm là sản phẩm OCOP, giao Sở Du lịch, và đầu mối du lịch để quảng bá sản phẩm và giá trị sản phẩm OCOP.

Với 65% dân số nông thôn, có liên quan hoặc sống phụ thuộc vào nông nghiệp, ông Hoàng Anh cho rằng Chương trình OCOP đang được xã hội đón nhận tích cực, việc phát huy thương hiệu OCOP cũng thể hiện sự đồng thuận xã hội để tạo ra các sản phẩm giá trị. Ở giai đoạn mới, thương hiệu OCOP được khẳng định với những sản phẩm chất lượng. Tuy nhiên, chương trình cần phát huy giá trị kết nối, giá trị thị trường để thông qua thương hiệu OCOP có thể giúp kết nối giao thương, kết nối giá trị dịch vụ, văn hóa, du lịch.

Ngoài ra, cần quy hoạch vùng miền, các địa điểm, trung tâm trưng bày, giới thiệu sản phẩm, kết nối giao thương để thúc đẩy mua bán các sản phẩm OCOP vùng, góp phần đưa sản phẩm OCOP ra thị trường mạnh mẽ hơn.

Nhìn từ góc độ văn hóa, bà Hồ Kim Liên  Bà Liên là Chủ tịch Hiệp hội Nước mắm Việt Nam, Chủ tịch HĐQT Công ty Khải Hoàn - công ty sản xuất nước mắm lớn nhất tại đảo Phú Quốc, được 28 quốc gia EU bảo hộ chỉ dẫn địa lý chia sẻ, doanh nghiệp du lịch nông thôn cần hiểu văn hóa địa phương, nhu cầu khách du lịch và xu hướng quốc tế. Từ khi tiếp nhận chương trình OCOP và nhận danh hiệu 5 sao, nước mắm Khải Hoàn đã trở thành đại diện của cộng đồng dân cư Phú Quốc, góp phần giữ gìn truyền thống địa phương.

Chia sẻ tâm huyết làm nghề, bà Liên nói: “Nước mắm Phú Quốc, cũng như miền Trung, miền Bắc, được đặc trưng bởi thổ nhưỡng từng khu vực. Do đó, người làm nước mắm cần cảm nhận thổ nhưỡng nơi mình sống, đặt mình vào dòng chảy lịch sử để tiếp nối truyền thống nghề làm mắm của ông cha”.

Chủ tịch Hiệp hội Nước mắm Việt Nam cho rằng phát triển bền vững lại cần sự chung tay của doanh nghiệp, chính quyền, nông dân nhằm kết nối hệ thống du lịch toàn diện. Bà đề nghị Nhà nước quan tâm phát triển mạng lưới sản phẩm OCOP, kết nối các thương hiệu với nhà tổ chức du lịch lữ hành, từ đó thiết lập mạng lưới du lịch nông nghiệp kết hợp tiêu thụ sản phẩm OCOP.

Về vấn đề xây dựng thương hiệu du lịch, Ông ông Phan Bảo Giang, Trưởng khoa Marketing Trường Đại học Kinh tế - Tài chính TP.HCMc hia sẻ  6 bước xây dựng thương hiệu du lịch: xác định mục tiêu; phân tích thị trường để xác định cơ hội, thách thức; phát triển bản sắc thương hiệu và thông điệp mạnh mẽ; tạo ra các thương hiệu hấp dẫn, nhất quán về mặt thị giác; tiếp thị và truyền thông thương hiệu đến đối tượng mục tiêu; và đo lường kết quả, tiếp tục cải thiện thương hiệu.

Phát triển sản phẩm OCOP cần quan tâm đến sự liên kết, xây dựng được chuỗi sản xuất

Đánh giá cao những kết quả  từ thực hiện chương trình OCOP ở nhiều địa phương trên cả nước thời gian qua, Thứ trưởng Bộ NNPTNT Trần Thanh Nam cho biết, thời gian qua chương trình OCOP đã đạt được nhiều kết quả đáng khích lệ. Tuy nhiên, không dừng lại ở đó, trong thời gian tới cần tiếp tục đẩy mạnh chương trình này.

Theo thứ trưởng Nam, trong phát triển sản phẩm OCOP cần quan tâm đến sự liên kết, xây dựng được chuỗi sản xuất. Các chủ thể OCOP cần liên kết với nhau, tạo thành vùng sản xuất, ứng phó với sức cạnh tranh của thị trường.

Thứ trưởng Bộ NN-PTNT Trần Thanh Nam; Tổng Biên tập Báo Nông nghiệp Việt Nam Nguyễn Ngọc Thạch và ông Nguyễn Hoàng Anh, Phó Chủ tịch Hiệp hội Nông nghiệp số Việt Nam, Tổng giám đốc Nam Miền Trung Group tại “Không gian OCOP Nhân văn”.

“Du lịch nông nghiệp nông thôn đang là xu hướng của thế giới và lợi thế của Việt Nam. Chúng tôi muốn khai thác du lịch nông nghiệp nông thôn trở thành thương hiệu và xa hơn nữa là tham vọng hình thành ngành kinh tế du lịch nông nghiệp nông thôn”, ông Nam nói.

Thứ trưởng Trần Thanh Nam hiện là Chủ tịch Hội đồng đánh giá, phân hạng sản phẩm OCOP cấp Quốc gia. Ông Nam cho biết, hiện cả nước có hơn 10.000 sản phẩm OCOP, tuy nhiên chưa có sản phẩm OCOP du lịch nào được công nhận 5 sao.

“Với vai trò là Chủ tịch Hội đồng đánh giá, phân hạng sản phẩm OCOP cấp quốc gia, tôi mong mỏi được chấm sản phẩm OCOP du lịch 5 sao”, Thứ trưởng Trần Thanh Nam bày tỏ.

3 yếu tố xác định phát triển sản phẩm OCOP

Bộ NN-PTNT xác định phát triển sản phẩm OCOP Việt Nam cần 3 yếu tố. Thứ nhất, phát huy thế mạnh địa phương để nâng cao giá trị đó lên, từ đó nâng cao thu nhập cho người dân.

Ví dụ về sản phẩm cốc uống bia hơi với đặc trưng riêng là có những bọt li ti ở thành cốc. “Tôi trò chuyện với chủ cơ sở, họ bảo chỉ cần dừng một ngày là Hà Nội xôn xao vì đây là cốc uống bia hơi đặc trưng của Hà Nội. Từ câu chuyện nay, chúng ta có thể hiểu tầm quan trọng của một sản phẩm thế mạnh và phát huy sáng tạo của người dân địa phương”, Thứ trưởng nói.

Thứ hai, vấn đề liên kết sẽ khắc phục được tính nhỏ lẻ, để hình thành vùng sản xuất có sự liên kết giữa các hộ, các cơ sở thành sức mạnh, ứng phó với áp lực cơ chế thị trường.

Thứ ba, thương hiệu sản phẩm OCOP ở nông thôn có giá trị lớn mà chưa được nhìn nhận đúng mực. Vấn đề phải đảm bảo được chất lượng của sản phẩm, “đánh mất thương hiệu là đánh mất tất cả”.

“Đặc điểm sản phẩm OCOP khác với sản phẩm khác là ngoài các tiêu chuẩn phải đạt được thì OCOP cần có sự tham gia của đông đủ ban ngành, Khi chấm một sản phẩm OCOP 5 sao, Hội đồng có Sở NN-PTNT, Sở Công Thương, Sở KH-CN, Sở Tài nguyên và Môi trường, Sở Y tế... Hơn nữa, 3 năm sẽ đánh giá lại sản phẩm OCOP một lần để đảm bảo duy trì chất lượng sản phẩm”, Thứ trưởng Trần Thanh Nam nhấn mạnh.

Việt Nam hiện có hơn 10.000 sản phẩm OCOP, các trung tâm OCOP đang hình thành, nhiều doanh nghiệp chú trọng liên kết với các địa phương trong tiêu thụ OCOP là những tín hiệu được Thứ trưởng Trần Thanh Nam đánh giá là đáng mừng. Bộ NN-PTNT đang định hướng đưa sản phẩm OCOP ra nước ngoài, kết nối thông qua các Đại sứ quán, tổ chức hội chợ OCOP tại châu Âu.

Để phát triển chất lượng nhiều hơn của các sản phẩm OCOP, Thứ trưởng đề nghị nên có các tổ kiểm tra định kỳ các sản phẩm OCOP, không để trường hợp 1 lần công nhận có hiệu lực 10 năm.

Về phát triển du lịch nông thôn, lãnh đạo Bộ NN-PTNT cho biết, Thủ tướng đã ban hành quyết định về phát triển du lịch nông thôn. Bộ NN-PTNT ký văn bản liên tịch với Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch để phát triển chương trình này.

Vấn đề đặt ra là đây đang là xu hướng của thế giới, lợi thế của Việt Nam. Bộ NN-PTNT muốn khai thác lĩnh vực này thành ngành kinh tế du lịch nông thôn và trở thành thương hiệu của Việt Nam, với sự hỗ trợ từ các sản phẩm OCOP.

Khi triển khai, Bộ NN-PTNT nhận ra 3 vấn đề từ các mô hình: Câu chuyện nếp sống của mỗi hộ gia đình tại địa phương, sản phẩm đặc trưng và câu chuyện văn hóa văn nghệ bảo tồn nét truyền thống. Cả 3 yếu tố này cần gắn với nhau.

Để phát triển du lịch nông thôn gắn với sản phẩm OCOP, Thứ trưởng NN-PTNT Trần Thanh Nam giao cho Văn phòng điều phối nông thôn mới làm việc với Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn TP. HCM thành lập trung tâm tập huấn các lớp phát triển sản phẩm OCOP và phát triển du lịch nông thôn.

Từ chia sẻ Việt Nam chưa có mô hình du lịch OCOP 5 sao, qua diễn đàn này, Thứ trưởng Bộ NN-PTNT mong muốn có thể hình thành được 1 bộ hồ sơ đạt chuẩn 5 sao và sẽ sớm có 1 bộ tài liệu tập huấn cho các địa phương về phát triển du lịch gắn với sản phẩm OCOP.