Bài học từ sản xuất và thị trường cá tra

Đây là hậu quả của sự thiếu liên kết giữa các nhà và sự phụ thuộc vào một số thị trường truyền thống.

Hộ ông Phan Thanh Trí ở P. Trung Kiên, Q.Thốt Nốt (TP.Cần Thơ) nuôi cá tra liên kết với Tập đoàn Sao Mai (An Giang), mỗi năm tho hoạch hơn 4.000 tấn cá thương phẩm, tạo việc làm ổn định cho nhiều lao động. Ảnh: Vũ Hữu Sinh.

Bài 1: Giá thấp nhất 10 năm qua

Giá xuống thấp, lại không bán được, cá tra đang dính phải "khủng hoảng kép" nghiêm trọng.

Người nuôi lỗ nặng

Tại An Giang, Đồng Tháp, Cần Thơ…, giá cá tra sụt giảm nhiều ngày qua và đang tiếp tục giảm. Hiện tại, các nhà máy thu mua cá tra chỉ còn khoảng 19.000 - 20.000 đồng/kg. Với giá này người nuôi thua lỗ  3.000 - 5.000 đồng/kg.

Hiện, cá tra giống 20 ngày tuổi tại thị trường ĐBSCL có mức giá 16.000 - 20.000 đồng/kg, trong khi giá thành 23.000 đồng/kg, khiến người nuôi cá tra giống thua lỗ nặng.

Theo các hộ dân nuôi cá tra thương phẩm tại tỉnh An Giang, một trong những địa phương đứng đầu về xuất khẩu cá tra tại ĐBSCL, hiện các nhà máy chế biến trên địa bàn chỉ thu mua với giá ở mức 18.000 – 19.000 đồng/kg, thấp hơn khoảng 17.000 đồng/kg so với cùng kỳ năm 2018. Với giá bán như hiện nay, người nuôi lỗ khoảng 4.000-5.000 đồng/kg.

Chia sẻ về vấn đề này, ông Cao Lương Tri, ở xã Mỹ Hòa Hưng (TP. Long Xuyên -An Giang) cho biết, gia đình  nuôi 2 hầm với sản lượng khoảng 800 tấn. Hiện, cá đã đến lúc cho thu hoạch, giá cá nguyên liệu giảm quá thấp nên ông chưa bán.

“Thực tế, giá cá chỉ 20.000 đồng/kg, mà người ta còn mua nợ, mua trả tiền mặt là 19.000 đồng. Mua nợ thì 20 ngày hoặc một tháng, có khi kéo tới 2 tháng vẫn chưa trả vì bán không được. Người dân sợ nợ sẽ bị rủi ro nên bán giá 19.000 đồng lấy tiền mặt luôn. Bây giờ nuôi cá chết nhiều, tỷ lệ nuôi sống chỉ còn 40%”, ông Tri cho hay.

Nhiều xã viên HTX Thủy sản Đại Thắng (thị xã Ngã Bảy, tỉnh Hậu Giang) cũng buồn rầu vì giá cá tra bất ngờ tuột dốc mà thương lái, doanh nghiệp (DN) không chịu mua.

Thu hoạch cá tra tại Đồng Tháp. Ảnh: Chương Đài

Ông Nguyễn Tấn Phong, Giám đốc HTX Thủy sản Đại Thắng, rầu rĩ: “Thương lái hỏi mua cá nguyên liệu với giá 19.000 đồng/kg. Nếu đồng ý bán theo giá này, HTX chỉ có lỗ. Hiện HTX còn khoảng 100 tấn cá tra, trong đó cá trên 1kg/con còn nhiều; cá khoảng 800-900g/con đang bị xã viên bỏ đói vì sợ cho ăn tốn tiền mà không bán được”.

Theo ông Nguyễn Văn Tấn (xã Vĩnh Thạnh Trung, huyện Châu Phú, tỉnh An Giang), hiện một số DN chấp nhận mua cá tra tại ao với giá khoảng 19.500 đồng/kg kèm điều kiện 20 ngày sau mới trả tiền. Riêng những hộ nuôi cá nhỏ lẻ bị ép giá, chỉ còn 18.000 đồng/kg.

“So với giá thành sản xuất khoảng 27.000-28.000 đồng/kg, người nuôi lỗ 9.000-10.000 đồng/kg. Lý do là lúc thả nuôi thì cá giống, thức ăn chăn nuôi và thuốc trị bệnh cho cá đều tăng khá cao; hộ nào nuôi khéo lắm hoặc ít hao hụt thì cũng lỗ 4.000 đồng/kg”, ông Tấn tính toán.

Nguyên nhân “đầu ra” chật vật

Việc nông dân mở rộng diện tích nuôi trong khi 2 thị trường chủ lực Trung Quốc và Mỹ giảm tiêu thụ liên tục từ đầu năm 2019, cùng các tác động từ cuộc chiến thương mại Mỹ - Trung và rào cản kỹ thuật ở một số nước đã gây ra tình trạng trên. Vấn đề này từng được cảnh báo nhưng rốt cuộc vẫn cứ xảy ra khiến người nuôi lao đao, khổ sở theo con cá tra.

Lịch sử hình thành và phát triển nghề nuôi, chế biến, xuất khẩu cá tra ở ĐBSCL đã tạo ra kỳ tích. Con cá tra ĐBSCL đã “bơi” đến gần 150 quốc gia và vùng lãnh thổ, chiếm hơn 90% thị phần cá tra xuất khẩu toàn cầu, đưa Việt Nam đứng đầu thế giới. Ngành kinh tế này có lúc đóng góp khoảng 2% GDP quốc gia, tạo việc làm cho hàng triệu công nhân, người nuôi và lao động phụ trợ. Nhưng đằng sau ánh hào quang “vượt vũ môn” của loài “đế ngư” là cảnh lâm nợ, khốn đốn của nhiều người nuôi và doanh nghiệp chế biến cá tra.

Bên cạnh nguyên nhân khách quan từ thay đổi chính sách nhập khẩu của các nước khiến con cá tra phải chật vật tìm đầu ra, phải kể đến những nguyên nhân chủ quan do chính chúng ta gây ra. Đó là nhiều DN thủy sản có năng lực tài chính yếu, sử dụng chủ yếu vốn vay ngắn hạn nên gặp lúc lãi suất tăng, lợi nhuận làm ra không đủ trả lãi dẫn đến thua lỗ kéo dài. Nhiều DN thủy sản vừa phất lên, bỗng chốc “lâm bệnh nặng”. Một số chủ DN khởi sự từ mua bán chuyển sang nghề nuôi, chế biến nên không có chuyên môn sâu và không am hiểu đầy đủ luật pháp của các nước nhập khẩu. Chỉ cần một đơn hàng chậm thanh toán hoặc bị hủy thì DN điêu đứng. Thêm nữa là tư duy tiểu nông của người nuôi hiện rõ: mở rộng diện tích quá mức khi được giá.

Những yếu kém, thiếu bền vững của chuỗi giá trị cá tra đã được nhận diện mấy năm qua. Nhiều giải pháp cũng đã được triển khai; từ tăng cường quản lý nhà nước, quy hoạch vùng nuôi, nhà máy chế biến đến tiếp cận cho vay theo chuỗi, thành lập Hiệp hội Cá tra... Tuy nhiên, các giải pháp dường như chưa đủ sức để vực dậy, phát triển bền vững nghề nuôi trồng, chế biến và xuất khẩu cá tra.

Cá tra rớt giá và hiện tượng DN vỡ nợ khiến người nuôi lao đao diễn ra trong thời gian qua là hậu quả của sự thiếu liên kết giữa 3 bên: Nông dân - DN - Ngân hàng.

Sản xuất cá tra, từ “đầu vào” đến “đầu ra”, người nuôi - với tư cách “nhà sản xuất” nhưng không có quyền quyết định đối với sản phẩm của mình làm ra. Do đó, khi cá tra được giá, người nuôi chỉ lãi 10-20%, còn lại 80 - 90% thuộc ngành thức ăn. Thua lỗ thì người nuôi mất trắng.

Bài 2: Cần xây dựng tư duy mới