Bài 3: Để ngành nuôi chim yến “sống khỏe” và bền vững

Vậy cần làm gì để ngành nuôi yến “sống khỏe” và bền vững, để nông dân thực sự giàu lên từ con nuôi hoang dã này?

>> Bài 1: Thực trạng ngành nuôi chim yến

>> Bài 2: Đâu là khó khăn?

Tăng giá trị gia tăng cho sản phẩm yến

Chia sẻ tại buổi Hội thảo khoa học “Công tác quản lý nuôi chim yến” mới diễn ra tại TP.HCM, ông Nguyễn Hữu Hoài Phú, Phó Giám đốc Sở Nông nghiệp và PTNT TP.HCM, cho biết, thế giới có 4 quốc gia nuôi được chim yến (Việt Nam, Thái Lan, Indonesia, Malaysia). Nhiều khách hàng quốc tế đánh giá chất lượng tổ yến của Việt Nam tuyệt vời nhất. Tuy nhiên, việc xây dựng các vùng nuôi yến, nhà yến không thể làm ồ ạt.

Nêu một thực tế tại một hệ thống phân phối lớn trên địa bàn TP.HCM, ông Nguyễn Nguyên Phương, Phó Giám đốc Sở Công Thương TP.HCM, cho biết, một năm đơn vị này bán tổ yến thô thu về khoảng 1 tỷ đồng; trong khi đó, cũng là sản phẩm yến nhưng là nước yến lại thu về 15 tỷ đồng.

Theo ông Phương, cùng một chai đựng tổ yến thô bán trong cửa hàng Trung Quốc, yến của Indonesia bán giá 270 USD, yến Thái Lan 470 USD, yến Việt Nam 840 USD. “Giá yến Việt Nam bán tại đây cao hơn gấp 3 lần giá yến của Indonesia dù yến của chúng ta chưa có thương hiệu, nếu xây dựng được thương hiệu, giá sẽ còn cao hơn nhiều.

Như vậy, vấn đề đặt ra là, phải xây dựng thương hiệu yến của TP.HCM nói riêng và yến của Việt Nam nói chung để gia tăng giá trị sản phẩm yến”, ông Phương nói và dẫn chứng thêm, trên thế giới có nhiều nước sản xuất sâm, nhưng chỉ Hàn Quốc xây dựng được thương hiệu sâm và tất cả sản phẩm của họ đều khai thác sâm (mỹ phẩm, thực phẩm chức năng, thực phẩm...), đem lại giá trị vô cùng lớn.

Cục Chăn nuôi (Bộ Nông nghiệp và PTNT) cho biết, sản phẩm của yến được đưa vào định hướng trong Chiến lược phát triển chăn nuôi 2021-2030 và hiện đang lấy ý kiến các địa phương, hiệp hội, doanh nghiệp, chuyên gia... để hoàn thiện và sớm ban hành hướng dẫn về đăng ký và cấp mã số cơ sở nuôi chim yến.

PGS.TS. Nguyễn Lân Hùng Sơn - Khoa Sinh học, Trường Đại học Sư phạm Hà Nội.

Theo PGS.TS. Nguyễn Lân Hùng Sơn (Khoa Sinh học, Trường Đại học Sư phạm Hà Nội): Chim yến được chính thức công nhận là động vật trong chăn nuôi tại Luật Chăn nuôi năm 2018. Ngày 9/11/2022, sau 4 năm nỗ lực trao đổi, đàm phán, Bộ Nông nghiệp và PTNT Việt Nam và Tổng cục Hải quan Trung Quốc đã kí và chính thức có hiệu lực Nghị định thư về yêu cầu kiểm dịch, kiểm tra và vệ sinh thú ý đối với tổ yến xuất khẩu từ Việt Nam sang Trung Quốc.

Ngày 30/6/2023, Thủ tướng Chính phủ có Công điện số 595/CĐ-TTg về việc tăng cường triển khai các giải pháp ngăn chặn tình trạng săn bắt trái phép, quản lý nuôi chim yến và đẩy mạnh xuất khẩu các sản phẩm tổ yến. “Điều này cho thấy nghề khai thác tổ yến, nuôi yến, chế biến và xuất khẩu tổ yến, bảo tồn đàn chim yến đã được Chính phủ hết sức quan tâm trong chiến lược phát triển kinh tế của đất nước”, ông Sơn nhấn mạnh.

Ông Sơn cho biết thêm, phát triển bền vững quần thể chim yến đảo là cơ sở để phát triển bền vững nguồn lợi tổ yến có chất lượng và giá trị kinh tế cao khai thác hàng năm ở các hang đảo yến trên cả nước, trong đó tập trung ở vùng Duyên hải Nam Trung Bộ. Khai thác bền vững cần tính toán để vừa đảm bảo nhu cầu hiện tại mà không làm cho nguồn lợi quý từ thiên nhiên bị suy giảm trong tương lai.

Trong đó, phát triển các sản phẩm từ tổ yến, nâng cao giá trị tổ yến và tăng cường xuất khẩu tổ yến chính ngạch. “Các sản phẩm tổ yến đảo thiên nhiên luôn có giá trị cao trên thị trường và thường được tiêu thụ mạnh ở thị trường trong nước cũng như xuất khẩu. Từ nguồn nguyên liệu tổ yến đảo có chất lượng cao, cần tiếp tục nghiên cứu phát triển các sản phẩm dược phẩm, mỹ phẩm, thực phẩm dinh dưỡng từ tổ yến đảo có giá trị cao đáp ứng yêu cầu của thị trường trong và ngoài nước”, ông Sơn gợi mở.

Ông Đỗ Hữu Phương, đại diện Cục Chăn nuôi kiến nghị, cần tiếp tục mở rộng chuỗi liên kết trong ngành yến, quản lý theo mã định danh của nhà yến uy tín bằng phần mềm chuyên dụng, hoàn thiện các thủ tục để xuất khẩu tổ yến chính ngạch sang Trung Quốc và các thị trường khác. Trong đó, cần sớm ban hành hướng dẫn cấp mã số cơ sở nuôi yến để thực hiện việc đăng ký xuất khẩu tổ yến.

ThS. Trịnh Thị Hồng Vân,  Phó Tổng Giám đốc Công ty Yến sào Khánh Hòa, cho rằng: Các doanh nghiệp trong ngành yến sào cần xây dựng bộ tiêu chuẩn chất lượng sản phẩm Yến sào Việt Nam, xây dựng thương hiệu “Yến sào Việt Nam” để đảm bảo tiêu chuẩn, uy tín thương hiệu sản phẩm quốc gia Việt Nam trên thị trường thế giới. Ứng dụng công công nghệ hiện đại kết hợp bảo vệ môi trường sinh thái nhằm nâng cao chất lượng sản phẩm, đủ sức cạnh tranh thị trường xuất khẩu.

Ngoài ra, sản phẩm yến sào xuất khẩu phải đáp ứng được các yêu cầu, tuân thủ đúng, đầy đủ các yêu cầu của các thị trường khó tính. Các doanh nghiệp chế biến sản phẩm yến sào sau thu hoạch tìm hiểu kỹ thị trường xuất khẩu để phát triển sản phẩm, nâng cao giá trị gia tăng thông qua chế biến, thực hiện nghiên cứu, chế biến các dòng sản phẩm yến sào sau thu hoạch đáp ứng thị hiếu người tiêu dùng các nước nhập khẩu sản phẩm.

Cách làm của tỉnh nuôi nhiều yến nhất nước

Theo Chi cục Chăn nuôi và Thú y Kiên Giang, với số lượng 2.995 nhà nuôi chim yến (1.721 nhà kiên cố và 1.274 nhà cải tạo), Kiên Giang là tỉnh đứng đầu cả nước về nghề này. Năm 2022, sản lượng yến sào của Kiên Giang đạt  hơn 17,5 tấn; riêng sáu tháng đầu năm 2023 đạt 7 tấn. “Giá trị thương mại từ tổ yến góp phần phát triển kinh tế hộ, đóng góp vào giá trị sản xuất ngành nông nghiệp, cung cấp nguồn thực phẩm bổ dưỡng và dần khẳng định thương hiệu yến sào xuất xứ Kiên Giang”, Phó Chi cục trưởng Chăn nuôi và Thú y Kiên Giang Nguyễn Đình Xuyên cho biết.

Ngày 05/08/2022, HĐND tỉnh Kiên Giang ban hành Nghị quyết số 22/2022/NQ-HĐND  quy định khu vực không được phép chăn nuôi, chính sách hỗ trợ di dời cơ sở chăn nuôi ra khỏi khu vực không được phép chăn nuôi và vùng nuôi chim yến trên địa bàn tỉnh. Sau đó, UBND tỉnh Kiên Giang ban hành Quyết định số 2297/QĐ-UBND ngày 14/9/2022 Phê duyệt “Đề án phát triển chăn nuôi theo hướng bền vững giai đoạn 2021-2025 và định hướng đến năm 2030”.

Để phát triển bền vững, hiệu quả nghề nuôi chim yến, UBND tỉnh Kiên Giang chỉ đạo Sở Nông nghiệp và PTNT thực hiện quy hoạch vùng nuôi phù hợp với điều kiện sinh thái môi trường tự nhiên; nghiêm cấm phát triển trong nội ô đô thị, khu dân cư; kết hợp từng bước di dời cơ sở nuôi ra khỏi địa bàn đô thị; không cho xây mới, cơi nới, mở rộng quy mô trong khu vực không được phép chăn nuôi.

Đề nghị ngành chuyên môn tập huấn, hướng dẫn kỹ thuật cho các cơ sở, hộ nuôi, nhân rộng mô hình hiệu quả, triển khai giải pháp bảo vệ đàn chim yến tự nhiên tránh bị xâm hại, kết hợp với bảo vệ môi trường để phát triển bầy đàn. Có cơ chế quản lý và thúc đẩy liên kết từ sản xuất, chế biến đến tiêu thụ sản phẩm tổ yến để nâng cao giá trị, hạn chế tình trạng phát triển nuôi chim yến ồ ạt dẫn đến dư thừa, không nơi tiêu thụ, làm hạ giá bán tổ yến…

Ngoài ra, Kiên Giang mời gọi đầu tư nhà máy chế biến các sản phẩm từ tổ yến, xây dựng thương hiệu yến sào Kiên Giang, chứng nhận sản phẩm yến sào bảo đảm các tiêu chuẩn an toàn vệ sinh thực phẩm. Ngành chức năng tỉnh hỗ trợ, tạo điều kiện thuận lợi cho doanh nghiệp nuôi chim yến, chế biến tổ yến, kinh doanh tổ yến, tham gia các hội chợ thương mại, hội thảo khoa học… để quảng bá, giới thiệu sản phẩm, tìm kiếm cơ hội, mở rộng thị trường cho mặt hàng yến sào, xuất khẩu tổ yến.

Bên cạnh đó, Kiên Giang đã phối hợp Cục Thú y tổ chức phổ biến, hướng dẫn Chi hội Yến sào Kiên Giang thực hiện Nghị định thư về xuất khẩu yến sào sang Trung Quốc. Trọng tâm là yêu cầu giám sát dịch bệnh cúm gia cầm và đăng ký định danh nhà yến.Từ tháng 3/2023 đến nay, đã có 61 nhà yến trên địa bàn tỉnh được giám sát dịch bệnh trong thời gian 12 tháng để cung cấp yến sào cho chín doanh nghiệp đầu mối đăng ký xuất sang Trung Quốc, sản lượng khoảng từ 2-3 tấn/năm. Nếu thuận lợi, dự kiến hết tháng 3/2024, có thể xuất khẩu chính ngạch yến sào sang thị trường Trung Quốc.

Theo đề xuất của các chủ cơ sở nuôi yến, Liên minh HTX tỉnh sẽ xem xét hỗ trợ thành lập HTX nuôi-xuất khẩu yến sào; đồng thời xây dựng, phát triển nhãn hiệu tập thể Yến sào Kiên Giang đạt sản phẩm OCOP 4-5 sao. Sở Khoa học và Công nghệ tỉnh hỗ trợ nguồn lực, kinh phí để doanh nghiệp có nhu cầu xuất khẩu yến sào sang Trung Quốc xây dựng, chứng nhận quy trình sản xuất đạt tiêu chuẩn Haccp, ISO2000...

Đưa nghề nuôi chim yến lên tầm cao mới

Gia Lai hiện sở hữu tiềm năng để phát triển nghề nuôi chim yến lên một tầm cao mới. Sự gia tăng về số lượng nhà nuôi trên địa bàn  trong những năm gần đây minh chứng cho tiềm năng của nghề mới. Các địa phương trong tỉnh đã quy hoạch vùng nuôi, thành lập hội nuôi yến, xây dựng các sản phẩm OCOP từ tổ yến… nhằm hướng đến phát triển bền vững.

Ông Nguyễn Minh Đăng, Trưởng phòng Tài nguyên và Môi trường huyện Phú Thiện, cho hay: “Theo chỉ đạo của UBND huyện, chúng tôi đã lập quy hoạch chi tiết về nuôi yến trên địa bàn. Theo đó, trừ xã Ia Sol có 10ha, các địa phương còn lại được quy hoạch 5ha đất để nuôi yến. Muốn chuyển sang nuôi yến, người dân đến Văn phòng Đăng ký đất đai-Chi nhánh huyện đăng ký biến động đất đai để được hướng dẫn cụ thể và thực hiện theo đúng quy định”.

Hợp tác xã Phố Yến dự kiến xây dựng 99 nhà nuôi yến ở huyện Phú Thiện. Ảnh: Hoành Sơn

Đại diện HTX Phố Yến - ông Nguyễn Viết Du chia sẻ: “Từ sự kêu gọi đầu tư của UBND huyện Phú Thiện, chúng tôi triển khai mô hình kết hợp du lịch tham quan với khu nuôi chim yến. Trong một khu đất, ngoài xây dựng nhà nuôi yến, chúng tôi cải tạo cảnh quan, trồng nhiều hoa, cây xanh… Sau này, chúng tôi sẽ đưa các đoàn khách đến tham quan, mua sắm các sản phẩm làm từ tổ yến. Đơn vị dự kiến triển khai xây dựng 99 nhà nuôi yến tại 5 xã của huyện Phú Thiện và có thể bán lại nếu người dân có nhu cầu. Chúng tôi đang xây dựng 3 căn nhà nuôi yến ở xã Ia Sol. Vướng mắc hiện nay là không được phép làm đường ở khu vực nhà nuôi yến, chúng tôi đã kiến nghị cấp có thẩm quyền xem xét tháo gỡ”.

Sở hữu những điều kiện thuận lợi, trong kế hoạch tái cơ cấu ngành Nông nghiệp giai đoạn 2025-2030, huyện Đức Cơ xác định nuôi yến là nghề mới và triển khai nhiều hoạt động tiếp sức cho người nuôi. Ông Nguyễn Quốc Tư, Trưởng phòng Nông nghiệp và PTNT huyện, thông tin: “Số lượng đàn yến và chất lượng yến sào ở Đức Cơ không thua kém các địa phương khác. Đây là lợi thế để phát triển nghề này nhằm giúp nông dân phát triển kinh tế gia đình. Theo thống kê, trên địa bàn hiện có hơn 220 nhà nuôi yến. Thời gian tới, huyện sẽ tổ chức nuôi theo quy hoạch, đầu tư xây dựng nhãn hiệu và thương hiệu để quảng bá sản phẩm cho người dân. Đặc biệt,  năm 2022, huyện đã có 2 sản phẩm từ yến sào được cấp chứng nhận OCOP 3 sao cấp tỉnh”.

Áp dụng công nghệ 4.0

Theo ông Phạm Duy Khiêm, Chủ tịch Hội Yến sào Phú Yên, khâu quan trọng nhất trong kỹ thuật nuôi chim yến là làm nhà cho chim ở. Chim yến là loài hoang dã, chưa được thuần dưỡng, quen sống trong các hang động tự nhiên. Do vậy, muốn dụ được chim yến, cần tạo ra một môi trường sống như ngoài tự nhiên để chúng luôn cảm thấy an toàn.

Ông Phạm Duy Khiêm, Chủ tịch Hội Yến sào Phú Yên (ngoài cùng) hướng dẫn sử dụng phần mềm IoT cho nhân viên kỹ thuật nhà nuôi chim yến.

Ngoài vốn đầu tư ban đầu lớn, kỹ thuật nuôi yến khá phức tạp, người nuôi cần lưu ý kỹ thuật xây nhà cho yến, vị trí nhà yến, giờ mở loa, loại loa, âm lượng, âm thanh trong và ngoài nhà, cách bố trí hệ thống phun sương… Ngày nay, với sự phát triển của khoa học - công nghệ (KH-CN), nuôi yến áp dụng công nghệ 4.0, cụ thể là công nghệ IoT, giúp mọi việc trở nên đơn giản hơn nên được các chủ nhà yến ở Phú Yên mạnh dạn ứng dụng để phát triển bền vững nghề này.

Ông Lê Phạm Anh Tuấn (kỹ thuật viên Công ty TNHH Yến sào Khang Châu) cho biết: “Việc sử dụng hệ thống IoT giúp người nuôi yến quản lý nhà yến tốt hơn. Phần mềm ứng dụng có thể truy xuất nguồn gốc tổ yến để phục vụ cho thị trường xuất khẩu chính ngạch, không lo tổ yến mất giá, khó bán. Ngoài ra, hệ thống IoT trong nhà yến còn có một số chức năng nâng cao khác như sử dụng cả hai hệ thống điện: điện mạng lưới và điện dự phòng UPS.

Dùng hệ thống 2 loa ru hoạt động xen kẽ để đảm bảo tuổi thọ amply (thiết kế sự hoạt động từng loa xen kẽ, không bao giờ hoạt động cùng lúc). Hệ thống phun sương tạo ẩm theo cảm biến với thời gian hoạt động chủ động (ví dụ tạo ẩm ban ngày 80-85%, ban đêm tắt tạo ẩm để chim yến không bị lạnh vào những tháng mùa đông).

Hệ thống cảnh báo sự cố nhà yến qua tin nhắn điện thoại (hư hỏng thiết bị, máy móc, thiếu nước, máy tạo ẩm…) cảm biến đếm số lượng chim yến trong nhà nuôi. Ghi nhận điện năng tiêu hao của nhà yến, phát hiện loa, amply bị hỏng. Ứng dụng có thể cài đặt lịch trình hoạt động lên đến 365 ngày…

“Chỉ cần có smartphone, người nuôi yến có thể điều khiển dễ dàng các hệ thống như điều chỉnh nhiệt độ, độ ẩm… và các thông số kỹ thuật khác rất tiện lợi. Quy trình nói trên đảm bảo tạo môi trường thuận lợi nhất cho yến sinh sống và làm tổ; nâng cao chất lượng, hiệu quả tổ yến; theo dõi, kiểm soát tốt tình trạng nhà yến mọi lúc, mọi nơi”, ông Lê Phạm Anh Tuấn cho biết thêm.

Theo ông Phạm Duy Khiêm, giải pháp lâu dài cho nghề nuôi yến là  sự phối hợp giữa các viện nghiên cứu, các trường đại học, các tổ chức, cá nhân trong và ngoài nước có kinh nghiệm về nuôi chim yến, nhằm đẩy mạnh hơn nữa các hoạt động nghiên cứu, ứng dụng tiến bộ kỹ thuật nhân nhanh đàn, biện pháp phòng trừ dịch bệnh, công nghệ bảo quản và chế biến các sản phẩm sau thu hoạch từ tổ yến.

Vì vậy, để đẩy mạnh ứng dụng KH-CN cũng như kỹ thuật cho hội viên, mới đây, Hội Yến sào Phú Yên đã ký thỏa thuận hợp tác với Trường cao đẳng Nghề Phú Yên nhằm đẩy mạnh đào tạo nghề và phát triển KH-CN. Mục tiêu của thỏa thuận hợp tác này là đào tạo nghề, nâng cao trình độ chuyên môn nghiệp vụ cho hội viên; đào tạo, phát triển công nghệ và ứng dụng, chuyển giao công nghệ phục vụ cho nghề nuôi yến ở Phú Yên…

Để đưa KH-CN vào nghề nuôi yến, Sở KH-CN  Phú Yên vừa thông qua dự án Bảo tồn và phát triển nguồn gen chim yến đảo tại tỉnh Phú Yên và đề nghị UBND tỉnh phê duyệt để triển khai thực hiện.

Dự án nhằm bảo tồn định danh nguồn gen chim yến đảo tại Phú Yên; phát triển và khai thác bền vững tổ yến từ đàn chim yến đảo tại các hang đảo vùng ven biển của tỉnh, kết hợp phát triển kinh tế, du lịch, bảo vệ môi trường, bảo vệ quốc phòng - an ninh, biển đảo trên địa bàn tỉnh.

Theo đánh giá của các nhà khoa học, dự án được triển khai sẽ đem lại hiệu quả về kinh tế - xã hội như: tạo ra nguồn giống chim yến hàng vô cùng quý giá, nguồn giống quan trọng này là nền tảng vững chắc cho phát triển bền vững nguồn tài nguyên yến sào đảo thiên nhiên. Đồng thời nâng cao sản lượng và chất lượng yến sào, phát triển kinh tế - xã hội cho địa phương, tăng cường xuất khẩu sản phẩm, phát triển và khẳng định thương hiệu Yến Việt Nam.

Hình thành mô hình du lịch sinh thái kết hợp tiêu thụ sản phẩm yến

Sở Nông nghiệp và PTNT TP.HCM đang hoàn thiện Đề án nuôi chim yến trên địa bàn TP.HCM giai đoạn 2024 - 2030 để trình HĐND TP.HCM tại kỳ họp trong tháng 12 năm nay. Dự kiến, khi đề án này được thông qua, nhiều vấn đề vướng mắc như pháp lý đất, pháp lý xây nhà, vùng nuôi chim yến, quản lý việc nuôi yến... sẽ được tháo gỡ.

Mục tiêu của đề án là hình thành vùng nuôi chim yến ổn định, đảm bảo môi trường, an toàn dịch bệnh, khai thác hiệu quả điều kiện tự nhiên. Đảm bảo phát triển nghề nuôi chim yến trong nhà có hiệu quả và bền vững, tạo được công ăn việc làm ổn định cho người dân địa phương. Xây dựng thương hiệu yến sào Cần Giờ là sản phẩm đặc trưng vùng miền của thành phố.

Cụ thể, TP.HCM sẽ hình thành các chuỗi liên kết sản xuất. Mục tiêu đến năm 2025, 10% nhà yến tham gia xuất khẩu và hình thành mô hình du lịch sinh thái kết hợp tiêu thụ sản phẩm yến. Đến năm 2030, có 50% nhà yến tham gia xuất khẩu. Đặc biệt, duy trì vùng an toàn dịch cúm gia cầm và mở rộng đối với bệnh Newcastle.

Theo TS. Nguyễn Đức Trọng, Phó Chủ tịch Hiệp hội Trang trại và Doanh nghiệp nông nghiệp Việt Nam, để phát triển ngành yến hiệu quả, phải đảm bảo 3 điều kiện cần: Tổ chức lại hệ thống sản xuất và quản lý sản phẩm yến theo chuỗi giá trị; gắn mã định danh và thực hiện truy xuất nguồn gốc; đảm bảo về an toàn dịch bệnh, an toàn sinh học đối với cơ sở nuôi yến và an toàn thực phẩm đối với sản phẩm tổ yến.

Đồng thời, phải thỏa mãn 3 điều kiện đủ: xây dựng và tiêu chuẩn hóa thương hiệu quốc gia về sản phẩm tổ yến; cam kết mạnh mẽ về hợp tác giữa doanh nghiệp chế biến xuất khẩu tổ yến với người nuôi chim yến; sự ủng hộ vào cuộc giữa các cơ quan Trung ương, chính quyền địa phương nhằm thúc đẩy thị trường xuất khẩu tổ yến chính ngạch.