Giải bài toán rác thải sinh hoạt ở Hà Nội

Từ hệ lụy quá tải rác thải...

Theo thống kê, hiện nay, trung bình mỗi ngày TP Hà Nội phát sinh hơn 6.000 tấn rác thải sinh hoạt. Ngoài ra, còn một lượng lớn rác thải công nghiệp từ các nhà máy, xí nghiệp, khu công nghiệp. Theo các chuyên gia, với đà hiện nay, mỗi năm, số rác thải của TP Hà Nội tăng thêm khoảng 5%. Dự tính đến năm 2030, mỗi ngày, Hà Nội sẽ phải xử lý số rác thải gấp gần 1,5 lần con số hiện tại.

Thực tế trên đang tồn tại mâu thuẫn đáng lo ngại, đó là lượng rác thải của TP Hà Nội ngày càng tăng, trong khi công nghệ, hạ tầng, quy mô xử lý rác thì dường như vẫn chưa đáp ứng được nhu cầu. Ngoài các khu xử lý rác nhỏ lẻ thì Hà Nội hiện chỉ có 3 khu vực xử lý rác chính là Khu liên hợp xử lý chất thải Nam Sơn (Sóc Sơn), Khu xử lý chất thải rắn Xuân Sơn (Sơn Tây) và Khu xử lý chất thải Cầu Diễn (Nam Từ Liêm). Trong đó, Khu liên hợp xử lý chất thải Nam Sơn có công suất lớn nhất, với gần 4.000 tấn rác mỗi ngày.

 Khu vực chôn lấp, xử lý rác thải ở Nam Sơn luôn trong tình trạng quá tải.

Phương thức xử lý rác thải ở các khu xử lý trên hiện chủ yếu vẫn là chôn lấp, lạc hậu, chưa ứng dụng công nghệ tiên tiến vào xử lý, như: Công nghệ đốt rác, công nghệ chuyển đổi rác thành năng lượng... Chính vì thế, qua thời gian, diện tích dùng để chôn lấp bị thu hẹp, hạ tầng quá tải dẫn đến phát sinh các sự cố. Những lần như vậy, việc thu gom, xử lý rác bị gián đoạn, gây tồn đọng rác ngoài môi trường nhiều ngày. Gần nhất là cuối năm 2021, đã có hai lần rác thải ở Hà Nội bị ùn ứ do quá tải và sự cố tại các bãi chôn lấp.

Đầu tháng 10/2021, bãi rác Xuân Sơn (nơi tiếp nhận và xử lý rác thải cho một số quận, huyện phía tây ngoại thành Hà Nội) đã phải dừng tiếp nhận. Nguyên nhân được xác định là do hạ tầng xuống cấp, quá tải dẫn đến chập, cháy máy móc. Nhiều ngày sau đó sự cố này mới được khắc phục, khiến lượng rác thải trên địa bàn bị ứ đọng, phải phân luồng sang Khu liên hợp xử lý chất thải Nam Sơn.

Không lâu sau đó, đến khu xử lý rác thải lớn nhất Hà Nội cũng gặp sự cố, buộc phải dừng tiếp nhận rác. Trao đổi với phóng viên về nguyên nhân, ông Nguyễn Thanh Tùng, Giám đốc Chi nhánh Nam Sơn, Công ty TNHH MTV Môi trường đô thị Hà Nội cho biết: "Thời điểm bấy giờ, mưa kéo dài, lượng nước tồn đọng lớn, hạ tầng tại khu chôn lấp rác không đủ sức chứa nên nước thải bắt đầu tràn và rò rỉ ra bên ngoài. Điều này dẫn đến nguy cơ vỡ bờ bao các hồ lưu chứa, dễ gây ra sự cố môi trường. Trước tình huống đó, Khu liên hợp xử lý chất thải Nam Sơn có báo cáo khẩn và xin tạm dừng tiếp nhận rác để tránh sự cố đáng tiếc có thể xảy ra".

Nhìn lại những lần phát sinh sự cố về rác thải có thể nhận thấy, dù các cơ quan chức năng của TP Hà Nội đã có nhiều biện pháp “nóng” để tháo gỡ, như: Phân luồng rác thải về các khu xử lý khác; có các biện pháp thu gom nhỏ lẻ và xử lý tạm thời như rắc vôi bột, quây khu, ép, bọc kín rác trong khi chờ xe đến vận chuyển... Tuy nhiên, trên thực tế, mỗi lần như vậy lượng rác thải tồn đọng rất lớn. Điều đó cho thấy, vấn đề xử lý rác thải khi sự cố xảy ra chưa bài bản, còn bị động, ảnh hưởng đến đời sống, sinh hoạt của người dân.

Đến nỗi ám ảnh của người dân

Nỗi lo từ rác thải luôn ám ảnh chính quyền và người dân Thủ đô thời gian gần đây. Mỗi lần xảy ra sự cố ở các khu xử lý rác, nhiều khu vực trong khu dân cư, thậm chí là ngay lòng đường phố trở thành nơi chứa rác bất đắc dĩ. Đầu tháng 11/2021, trên một số tuyến phố, rác thải sinh hoạt thu gom chậm được chuyển đi gây mùi xú uế, ruồi, nhặng... tác động trực tiếp đến môi trường.

Sinh sống tại ngõ 260, phố Đội Cấn (Ba Đình), chị Lê Thị Hà chia sẻ, mỗi lần rác thải ùn ứ đều gây ảnh hưởng đến sinh hoạt của các hộ dân trong ngõ. Hằng ngày đi lại qua điểm tập kết rác, người dân đều phải chịu đựng mùi hôi thối bốc lên. Các xe chứa rác để ngay đầu ngõ chật hẹp gây khó khăn cho việc đi lại của người dân, đặc biệt là vào thời điểm xe đến tiếp nhận rác. Với những gia đình có trẻ nhỏ, người già còn ảnh hưởng trực tiếp đến sức khỏe. Do đó, người dân trên địa bàn rất lo lắng mỗi khi thấy rác thải tập kết tại đây, chưa được chuyển đi kịp thời.

Trao đổi với chúng tôi, ông Nguyễn Mạnh Hùng, Phó chủ tịch UBND quận Hai Bà Trưng cho rằng: "Trên thực tế, nhiều địa phương sẽ bị động khi không lên trước các kịch bản, phương án cho tình huống xấu nhất là các khu xử lý rác thải ngừng tiếp nhận do gặp sự cố. Việc xử lý ban đầu cũng chỉ dừng ở thu gom, đưa rác về vị trí tập kết ngay trên địa bàn. Do đó, khi rác ùn ứ sẽ ảnh hưởng đến môi trường đô thị, cuộc sống, sinh hoạt, sức khỏe của người dân".

Rác thải tồn đọng không chỉ gây mất mỹ quan đô thị mà còn ảnh hưởng tiêu cực đến môi trường sống do phát sinh các loại khí độc hại. “Sống chung” với rác thải sinh hoạt đô thị dễ mắc các loại bệnh về đường hô hấp, có thể gây hậu quả nghiêm trọng tới sức khỏe con người...

Phân loại rác tại nguồn - nhìn từ góc độ vĩ mô

Trong thời gian qua các tỉnh, thành phố đã có nhiều mô hình, chương trình, dự án phân loại rác tại nguồn mang lại hiệu quả thiết thực: giảm lượng rác thải chôn lấp; tăng lượng rác thải tái chế; tạo nhiều công ăn việc làm cho người lao động. Đây là hướng đi tất yếu trong nền kinh tế tuần hoàn. Tuy vậy nhìn từ góc độ vĩ mô việc phân loại rác tại nguồn còn nhỏ lẻ manh mún, mỗi địa phương một cách, thiếu sự chỉ đạo tập trung, thống nhất.

Do vậy, thời gian qua Hà Nội luôn là một trong những địa phương đi đầu trong việc phân loại rác tại nguồn, UBND thành phố Hà Nội ban hành Kế hoạch số 55/KH-UBND thực hiện chương trình quốc gia về sản xuất và tiêu dùng bền vững năm 2021, trong đó nhấn mạnh việc nâng cao nhận thức, tăng cường trách nhiệm xã hội của doanh nghiệp, tổ chức, cá nhân đối với sản xuất và tiêu dùng bền vững… Kế hoạch đề cập việc quyết liệt triển khai các giải pháp hạn chế, tiến tới loại bỏ, nói không với đồ nhựa dùng một lần trong đời sống xã hội.

Công ty TNHH MTV Môi trường Đô thị Hà Nội (Urenco Hà Nội) thực hiện Dự án "Phân loại rác tại nguồn gắn liền với thu gom và xử lý rác thải nhựa tại Hà Nội". Sau gần một năm triển khai, chương trình phân loại rác tại nguồn trên địa bàn 18 phường quận Hoàn Kiếm và một số điểm GreenDay, điểm trường học tại quận: Ba Đình, Hai Bà Trưng, Đống Đa bước đầu đã đạt được các mục tiêu đề ra.

Dự án đã từng bước tạo dựng được mô hình phân loại, tái chế rác thải, giảm lượng rác thải chôn lấp (đã giảm thiểu được 1% trên tổng khối lượng rác trung bình phát sinh tại địa bàn quận Hoàn Kiếm). Bước đầu mở ra một ngành nghề kinh doanh rác tái chế của công ty, theo đó, khối lượng rác tái chế thu được tính đến hết tháng 5/2021 ước tính khoảng hơn 500 tấn. Đại diện Chi cục Bảo vệ Môi trường (Sở TN và MT Hà Nội) cho biết: Ngay từ đầu năm 2021, Chi cục đã phối hợp cùng các đơn vị liên quan, Phòng TN và MT quận, huyện triển khai nhiều hoạt động, tổ chức hội nghị về phương án phân loại rác tại nguồn cho các hộ dân. Từ đó, giúp người dân biết cách phân loại được rác vô cơ và rác hữu cơ, thực hiện có hiệu quả phong trào thu gom, phân loại rác thải sinh hoạt tại nguồn góp phần bảo vệ môi trường.

Theo các chuyên gia hiện nay do rác không được phân loại từ nguồn cho nên có đến 80% lượng rác thuộc loại rác hữu cơ, rác tái chế và các loại rác khác trộn lẫn được xử lý theo hình thức chôn lấp gây ô nhiễm môi trường và gây bức xúc đối với người dân sinh sống quanh khu vực chôn lấp.

Hơn mười năm, các mô hình, dự án, chương trình phân loại rác ở các địa phương chỉ như những đốm lửa nhỏ, mang tính thử nghiệm, chưa đồng bộ, quyết liệt và chính thức hóa. Các đốm lửa nhỏ đó chưa liên kết lại với nhau tạo thành bó đuốc lớn. Các chuyên gia cho rằng việc phân loại rác tại nguồn ở Việt Nam hiện nay chưa được chú trọng trên quy mô toàn quốc cũng tương tự như Hàn Quốc, Nhật Bản trước đây hằng chục năm. Dự án 3R-HN về phân loại chất thải tại nguồn được Cơ quan Phát triển quốc tế Nhật Bản (JICA) tài trợ áp dụng thử nghiệm tại Hà Nội, TP.HCM và Đà Nẵng đã có những kết quả tích cực trong giai đoạn 2006 - 2010. Tuy nhiên, sau đó lại chưa phát huy được hiệu quả và "lặn mất tăm”. Nguyên nhân là các đơn vị thực hiện không tự tồn tại được sau khi hết "bình sữa” của dự án.

Chưa xây dựng được quy trình, công nghệ xử lý rác thải. Rác thải được phân loại thành rác tái chế, vô cơ và rác hữu cơ, trong đó một phần rác hữu cơ được xử lý, sản xuất thành phân bón vi sinh. Tuy nhiên, đầu ra cho phân bón vi sinh thiếu ổn định, sản phẩm rất khó tiêu thụ trên thị trường và không có đơn vị bao tiêu sản phẩm, càng sản xuất càng lỗ. Nhiều nơi rác được phân loại tại nguồn nhưng sau đó lại đem đổ chung vào xe gom rác mang đi chôn...

Bài học rút ra từ các mô hình, dự án phân loại rác tại nguồn thất bại đó là cần phải có sự chỉ đạo quyết liệt từ lãnh đạo thành phố, các cơ quan quản lý chuyên môn của Nhà nước, doanh nghiệp để từ đó thu hút được sự tham gia của người dân - những chủ thể và cũng là mục tiêu hướng tới của hệ thống thực hiện phân loại rác tại nguồn; sự tham gia có bài bản, đủ các điều kiện bảo vệ môi trường của các đơn vị tái chế; sự vào cuộc hiệu quả của các đơn vị truyền thông tại cơ sở cũng như các cơ quan truyền thông đại chúng của trung ương và địa phương. Trên hết là xây dựng hệ thống cơ chế chính sách đầy đủ và có tính khả thi cao trên phạm vi cả nước.