Nhiều thách thức trong nâng cao chất lượng dân số

Thách thức lớn

Sau 30 năm thực hiện Nghị quyết Hội nghị lần thứ tư, Ban Chấp hành Trung ương khóa VII, các chủ trương, chính sách của Đảng, pháp luật của Nhà nước về chính sách dân số và kế hoạch hóa gia đình, công tác dân số đã có những bước tiến quan trọng cả về chất và lượng, đóng góp tích cực vào phát triển chung của đất nước. Tuy nhiên, bên cạnh những mặt được, công tác dân số còn gặp nhiều thách thức, lợi thế “dân số vàng” chưa được phát huy hiệu quả.

Cán bộ Trạm y tế xã Nậm Sài (Sa Pa - Lào Cai) tuyên truyền công tác dân số, kế hoạch hóa gia đình cho người dân địa phương.

Việt Nam bắt đầu bước vào thời kỳ “dân số vàng” từ năm 2007 với số lượng và tỷ trọng dân số trong độ tuổi lao động cao. Dự báo, thời kỳ này sẽ kéo dài đến năm 2038. Tuy nhiên,  Quỹ Dân số Liên Hợp quốc (UNFPA) nhận định, Việt Nam đang là một trong những quốc gia có tốc độ già hóa nhanh nhất thế giới. Theo UNFPA, những người từ 60 tuổi trở lên chiếm 11,9% tổng dân số vào năm 2019 và đến năm 2050, con số này sẽ tăng lên hơn 25%. Đến năm 2036, Việt Nam bước vào thời kỳ dân số già, chuyển từ xã hội “già hóa” sang xã hội “già”.

Tổng cục Thống kê dự báo, năm 2026, Việt Nam sẽ bước vào thời kỳ dân số già, kéo dài trong 28 năm (2026-2054), tương ứng với tỷ trọng dân số từ 65 tuổi chiếm từ 10,2 - 19,9%. Sau đó là thời kỳ cơ cấu dân số rất già (2055-2069), tương ứng tỷ trọng dân số từ 65 tuổi chiếm từ 20% đến dưới 29,9%.

Điều này sẽ là thách thức lớn cho nước ta khi hệ thống an sinh xã hội chưa phát triển, nguy cơ “già trước khi giàu” sẽ xảy ra, nhất là trong bối cảnh Việt Nam vẫn còn là quốc gia có mức thu nhập trung bình thấp. Đó là chưa kể 70% người già hiện đang sống ở nông thôn, không có lương hưu, phụ thuộc vào con cái.

Công tác dân số Thủ đô gặp khó

Tại lễ Mít tinh hưởng ứng Ngày Dân số thế giới (11/7/2023), Giám đốc Sở Y tế Hà Nội Trần Thị Nhị Hà nhận định: “Công tác dân số của Hà Nội đang đứng trước nhiều khó khăn, thách thức. Hà Nội vẫn trong giai đoạn cơ cấu dân số trẻ, nên hàng năm số phụ nữ bước vào độ tuổi sinh đẻ vẫn ở mức cao, góp phần làm tăng số sinh của thành phố; tốc độ gia tăng dân số cơ học hàng năm ở mức cao, góp phần làm tăng quy mô dân số. Bên cạnh đó, quy mô dân số lớn, địa bàn dân cư rộng, dân trí không đồng đều, nhận thức và tâm lý muốn có nhiều con, thích có con trai vẫn là nguyên nhân cơ bản dẫn đến tình trạng mất cân bằng giới tính khi sinh ở mức cao; tỷ số giới tính khi sinh của Hà Nội đang ở mức 112,1 trẻ trai/100 trẻ gái”.

Công tác kiểm tra sức khỏe định kỳ cho trẻ sơ sinh đã được ngành y tế và các gia đình chú trọng thực hiện.

Theo bà Trần Thị Nhị Hà, thời gian tới, Hà Nội tiếp tục triển khai thực hiện tốt Nghị quyết số 21 của Ban chấp hành Trung ương khóa XII về công tác dân số trong tình hình mới và các đề án, chương trình, kế hoạch trọng tâm về công tác dân số của thành phố theo từng giai đoạn từ nay đến năm 2030.

Cụ thể, tiếp tục chuyển trọng tâm chính sách dân số từ “kế hoạch hóa gia đình” sang “dân số và phát triển”; đưa công tác dân số thành nội dung quan trọng trong lãnh đạo chỉ đạo của các cấp ủy, chính quyền. Đồng thời đổi mới, đa dạng hóa hình thức, phương pháp truyền thông, nâng cao hiệu quả công tác tuyên truyền, giáo dục, phổ biến pháp luật, chính sách về dân số; mở rộng toàn diện nội dung truyền thông về quy mô, cơ cấu, quản lý và phân bố dân số, đặc biệt là nâng cao chất lượng dân số.

Ngành dân số cũng chú trọng tuyên truyền các nội dung về sức khỏe sinh sản vị thành niên, thanh niên, tư vấn, khám sức khỏe trước hôn nhân; sàng lọc trước sinh và sơ sinh, quan tâm chăm sóc sức khỏe người cao tuổi, đặc biệt là người cao tuổi có hoàn cảnh khó khăn.

Theo đó, với sự nỗ lực trong công tác dân số, thời gian qua, Hà Nội đã hoàn thành nhiều chỉ tiêu; cụ thể, trong 6 tháng đầu năm 2023, tỷ lệ sinh con thứ 3 trở lên đạt 7% (giảm 0,04% so với cùng kỳ năm 2022); tỷ lệ người cao tuổi được khám sức khỏe định kỳ đạt 68,2% (tăng 4% so với cùng kỳ năm 2022); tỷ lệ cặp nam - nữ thanh niên được tư vấn, khám sức khỏe trước khi kết hôn đạt 45% (tăng 17% so với cùng kỳ năm 2022)…

Cần nâng cao chất lượng

Nhận định về vấn đề nâng cao chất lượng dân số thời gian qua, ông Phạm Vũ Hoàng, Phó Tổng cục trưởng Tổng cục Dân số (Bộ Y tế), cho biết: “Thời gian qua, Việt Nam đạt nhiều thành tựu trong nâng cao chất lượng dân số. Theo báo cáo phát triển con người, chỉ số HDI của Việt Nam tăng đều qua các năm và đạt 0,704 điểm, đứng thứ 117/189 quốc gia và vùng lãnh thổ năm 2019. Tuổi thọ trung bình của người Việt Nam tính từ lúc sinh ra đạt 73,7 tuổi (năm 2020) và cao hơn so với trung bình chung của khu vực Đông Nam Á. Tầm vóc thể lực của người Việt Nam đã có bước cải thiện; chiều cao ở nhóm thanh niên nam 18 tuổi có sự thay đổi đáng kể (năm 2020, chiều cao trung bình ở nam giới đạt 168,1cm, ở nữ giới đạt 156,2cm); tỷ lệ suy dinh dưỡng thấp còi ở trẻ em tuổi học đường (5 - 19 tuổi) năm 2020 giảm còn 14,8%…”.

Tuy đã có sự cải thiện nhưng hiện nay chất lượng dân số vẫn còn hạn chế, chỉ số phát triển con người vẫn còn thấp, tầm vóc chậm được cải thiện; tuổi thọ bình quân của người Việt Nam tăng nhưng số năm sống khoẻ mạnh lại thấp so với nhiều nước; tỷ lệ suy dinh dưỡng, tử vong bà mẹ, trẻ em còn cao; tình trạng tảo hôn, kết hôn cận huyết thống còn phổ biến ở một số dân tộc ít người…

Theo các chuyên gia, nguyên nhân của những hạn chế trên là do hiện nay quản lý nhà nước về dân số còn bất cập, một số cơ chế, chính sách về dân số chậm đổi mới, chế độ đãi ngộ đối với cán bộ làm công tác dân số và kế hoạch hoá gia đình ở cấp cơ sở còn thấp; chức năng, nhiệm vụ chưa được điều chỉnh phù hợp với diễn biến tình hình dân số. Bên cạnh đó, nguồn lực đầu tư cho công tác dân số còn thấp, chưa tương xứng với yêu cầu trong giai đoạn mới. Đặc biệt, việc nhận thức và tiếp cận sớm với tư vấn và khám sức khỏe trước hôn nhân cũng như hoạt động tầm soát, chẩn đoán, điều trị sớm bệnh, tật trước sinh và sơ sinh còn hạn chế...

Mục tiêu nâng cao chất lượng dân số đã được cụ thể trong Chiến lược Dân số Việt Nam đến năm 2030 như: Phấn đấu đến năm 2030, 90% tỷ lệ cặp nam, nữ thanh niên được tư vấn, khám sức khỏe trước khi kết hôn; giảm 50% số cặp tảo hôn, giảm 60% số cặp hôn nhân cận huyết thống; 70% phụ nữ mang thai được tầm soát ít nhất 4 loại bệnh tật bẩm sinh phổ biến nhất; 90% trẻ sơ sinh được tầm soát ít nhất 5 bệnh bẩm sinh phổ biến nhất; tuổi thọ bình quân đạt 75 tuổi, trong đó thời gian sống khỏe mạnh đạt tối thiểu 68 năm. Đặc biệt, phấn đấu đưa chiều cao người Việt Nam 18 tuổi đối với nam đạt 168,5 cm, nữ đạt 157,5 cm; chỉ số Phát triển con người (HDI) nằm trong nhóm 4 nước hàng đầu khu vực Đông Nam Á…

Để đạt được những mục tiêu đó, theo các chuyên gia, cần đưa công tác dân số thành một nội dung trọng tâm trong công tác lãnh đạo, chỉ đạo của cấp ủy, chính quyền. Đồng thời, ban hành các nghị quyết, chiến lược, kế hoạch dài hạn, trung hạn và hàng năm để cụ thể hóa các mục tiêu, chỉ tiêu của Chiến lược Dân số Việt Nam đến năm 2030 phù hợp với từng thời kỳ, giai đoạn, tình hình thực tiễn của bộ, ngành, địa phương.