Thứ tư, ngày 24 tháng 11 năm 2021 | 12:4

Ngành chức năng cần vào cuộc mạnh mẽ hơn để đẩy lùi xu hướng gia tăng ô nhiễm môi trường

Một trong những vấn đề đang diễn ra ở những khu vực nông thôn, khu làng nghề kể cả những khu trung tâm tại các thành phố lớn đều xảy ra tình trạng ô nhiễm môi trường gây ảnh hưởng nghiêm trọng tới sức khỏe con người… Vậy, đâu là nguyên nhân và giài pháp?

“Bài toán kinh tế và môi trường?”

Trong số 47 làng nghề ô nhiễm nghiêm trọng, khu vực miền Bắc có số lượng lớn nhất với 34 làng nghề, chiếm 72,3%...Tại đây, nhiều làng nghề thải trực tiếp ra hệ thống kênh, rạch chung, tác động xấu tới cảnh quan, ô nhiễm môi trường và ảnh hưởng tới sức khỏe cộng đồng.

Không thể phủ nhận những lợi ích kinh tế mà các làng nghề đã và đang đem lại, góp phần quan trọng trong chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông nghiệp, nông thôn, giải quyết việc làm và nâng cao thu nhập, đời sống cho nông dân. Tuy nhiên, trong quá trình phát triển một số làng nghề đã bộc lộ những tồn tại, đặc biệt là hệ lụy về ô nhiễm môi trường, ảnh hưởng đến sức khỏe của cộng đồng.

Theo Báo cáo Hiện trạng Môi trường quốc gia vừa được Bộ TN&MT công bố vào giữa tháng 11/2021, cả nước hiện có 4.575 làng nghề, trong đó có 1.951 làng nghề được công nhận. Tuy nhiên, công tác bảo vệ môi trường (BVMT) tại các làng nghề hiện nay chưa được quan tâm đúng mức, rất ít làng nghề có hệ thống thu gom và xử lý chất thải rắn (CTR) cũng như hệ thống xử lý nước thải (XLNT).

Báo cáo công tác BVMT của Bộ NNPT&NT năm 2020 cũng chỉ rõ, có 16,1% làng nghề có hệ thống XLNT tập trung đạt yêu cầu về BVMT; tỷ lệ làng nghề có điểm thu gom CTR công nghiệp chỉ đạt 20,9%. Nước thải từ làng nghề thường thải trực tiếp ra hệ thống kênh, rạch chung, tác động xấu tới cảnh quan, ô nhiễm môi trường. Nhiều làng nghề có lưu lượng nước thải lớn, xả ra các kênh, mương vốn làm nhiệm vụ tiêu thoát nước mưa, dẫn đến nước thải không lưu thông, gây ô nhiễm môi trường trầm trọng.

Nhiều làng nghề sản xuất xả thải trực tiếp ra kênh, mương gây ô nhiễm môi trường. Ảnh minh họa: BL

Cùng với đó, nguồn thải gây ô nhiễm môi trường không khí tại các làng nghề phát sinh chủ yếu từ việc sử dụng than làm nhiên liệu, sử dụng hóa chất trong dây chuyền công nghệ sản xuất. Trong đó, nhóm làng nghề có thải lượng ô nhiễm lớn nhất là tái chế kim loại, nhựa. Quá trình tái chế và gia công, xử lý bề mặt, phun sơn, đánh bóng bề mặt sản phẩm, nung, sấy, tẩy trắng, khí thải lò rèn…đã làm phát sinh bụi và các khí thải như SO2, NO2 , hơi axit và kiềm. Điển hình là làng nghề tái chế nhựa Trung Văn (Hà Nội), làng nghề đúc đồng Đại Bái (tỉnh Bắc Ninh), làng nghề tái chế nhôm Bình Yên (tỉnh Nam Định)…

Đáng chú ý, trong số 47 làng nghề ô nhiễm nghiêm trọng, khu vực miền Bắc có số lượng lớn nhất với 34 làng nghề (chiếm 72,3%), khu vực miền Trung có 11 làng nghề (chiếm 23,4%) và khu vực miền Nam có 2 làng nghề (chiếm 4,3%); trong đó, các làng nghề như: chế biến lương thực, thực phẩm, chăn nuôi và giết mổ gia súc, gia cầm, quá trình phân hủy các chất hữu cơ trong nước thải và CTR gây ô nhiễm mùi cũng đã tạo nên các khí ô nhiễm như SO2, NO2, H2S, NH3; làng nghề ươm tơ, dệt, nhuộm vải và thuộc da thường bị ô nhiễm bởi các khí SO2, NO2; làng nghề thủ công mỹ nghệ thường bị ô nhiễm nặng bởi khí SO2 phát sinh từ quá trình xử lý chống mốc cho các sản phẩm.

Phát sinh khoảng 80 tấn chất thải mỗi ngày tại làng nghề nấu nhôm…

Mới đây, Chủ tịch UBND tỉnh Bắc Ninh có ban hành quyết định từ số 1418/QĐ-XPHC-1422/QĐ-XPHC về việc xử phạt vi phạm hành chính trong lĩnh vực bảo vệ môi trường đối với 5 hộ dân cô đúc, tái chế nhôm thải ở làng nghề truyền thống Mẫn Xá (xã Văn Môn, huyện Yên Phong) nhưng không có báo cáo đánh giá tác động môi trường được cơ quan có thẩm quyền phê duyệt theo quy định, với tổng số tiền lên đến 875 triệu đồng.

Danh sách 5 hộ bị xử phạt gồm: Hộ ông bà Mẫn Thị Hòa (Cường), hộ ông bà Nguyễn Thị Hương (Lai), hộ ông bà Nguyễn Văn Quân (Thanh), hộ ông bà Nguyễn Văn Chiến (Hương) và hộ ông bà Hoàng Văn Hải (Hiển). Nơi ở hiện tại của các hộ đều thuộc thôn Mẫn Xá (xã Văn Môn, huyện Yên Phong, tỉnh Bắc Ninh).

Nội dung quy định xử phạt ngày 12/11 của Chủ tịch UBND tỉnh Bắc Ninh nêu rõ: các hộ trên thực hiện hành vi cô đúc nhôm, tái chế nhôm thải nhưng không có báo cáo đánh giá tác động môi trường được cơ quan có thẩm quyền phê duyệt theo quy định, như đã quy định tại điểm d, khoản 4, Điều 11, Nghị định 155/2016/NÐ-CP ngày 18/11/2016 của Chính phủ quy định về xử phạt vi phạm hành chính trong lĩnh vực bảo vệ môi trường và điểm đ, khoản 10, Điều 1, Nghị định 55/2021/NĐ-CP của Chính phủ về việc sửa đổi, bổ sung một số điều của Nghị định số 155/2016/NĐ-CP ngày 18/11/2016.

Theo đó, mỗi hộ chịu mức xử phạt với số tiền 175 triệu đồng. Hình thức xử phạt bổ sung, đình chỉ hoạt động 9 tháng. Với các biện pháp khắc phục hậu quả, buộc phải lập báo cáo đánh giá tác động môi trường trình cơ quan có thẩm quyền phê duyệt.

5 hộ nêu trên phải nghiêm chỉnh chấp hành quyết định xử phạt này trong thời hạn 10 ngày kể từ ngày nhận được quyết định xử phạt. Nếu quá thời hạn trên mà các hộ không tự nguyện chấp hành thì sẽ bị cưỡng chế thi hành theo quy định của pháp luật.

Liên quan tới quyết định xử phạt, được biết, làng nghề cô đúc, nấu nhôm Mẫn Xá vốn được coi là làng nghề tái chế nhôm có quy mô lớn nhất miền Bắc. Hiện cả làng có hơn 300 hộ gia đình có lò cô đúc nhôm.

Chất thải rắn phát sinh từ quá trình cô đúc nhôm được người dân đổ khắp làng nghề. Ảnh: Hà An.

Cũng qua tìm hiểu, các hộ cô đúc nhôm ở làng nghề Mẫn Xá không những không có báo cáo đánh giá tác động môi trường được cơ quan có thẩm quyền phê duyệt theo quy định. Mà các hộ này còn thường xuyên đổ chất thải rắn ra môi trường làng nghề.

Ước tính, mỗi ngày các lò cô đúc nhôm ở làng Mẫn Xã có thể tái chế từ 500 - 2.000 kg phế liệu. Theo đó, cứ mỗi 1 tấn phế liệu tái chế người dân thu được từ 700 - 850 kg nhôm, còn lại 150 - 300 kg xỉ nhôm thải loại. Lượng chất thải rắn công nghiệp đổ trái phép kể trên gây ảnh hưởng trực tiếp đến chất lượng đất, mạch nước ngầm và sức khỏe người dân sinh sống trong làng nghề.

Theo ông Nguyễn Hoàng Gia, Chủ tịch UBND xã Văn Môn, các hộ làm nghề dựng lò tái chế, cô đúc nhôm chủ yếu tập trung ở thôn Mẫn Xá (xã Văn Môn) và phát triển rất mạnh khoảng 20 năm gần đây. Do nghề nấu nhôm đem lại thu nhập cao, thay đổi gần như toàn bộ đời sống người dân, nên hiện có khoảng 90% lao động địa phương gắn bó với nghề.

Ông Gia cho biết thêm, trước tình trạng người dân tự ý đổ chất thải, UBND xã thường xuyên chỉ đạo lực lượng công an xã, dân phòng thôn Mẫn Xá phối hợp tuần tra, ngăn chặn. Song do lực lượng mỏng, thẩm quyền xử lý của UBND xã còn nhiều hạn chế, nên tình trạng đổ chất thải rắn ra môi trường vẫn tái diễn.

Hiện, Văn Môn có không dưới 300 lò nấu nhôm các loại hoạt động ngày đêm. Quá trình nấu nhôm, những lò đốt này tạo ra cả chục tấn xỉ than, xỉ nhôm (chất thải rắn công nghiệp).

Còn theo tính toán của Sở Tài nguyên và Môi trường Bắc Ninh, hơn 300 lò nấu nhôm ở làng nghề tái chế nhôm lớn nhất miền Bắc đổ thải ra môi trường khoảng 80 tấn/ngày.

Trước thực trạng trên, đầu năm 2015, UBND tỉnh Bắc Ninh ban hành Quyết định số 478/QĐ-UBND về việc thành lập Cụm công nghiệp làng nghề Mẫn Xá - Văn Môn, do Công ty CP Tập đoàn Hanaka làm nhà đầu tư, với diện tích 29,6 hecta.

Hiện Cụm công nghiệp làng nghề Mẫn Xá - Văn Môn đã thu hút được một bộ phận các hộ kinh doanh nhỏ lẻ trong làng nghề. Tuy nhiên, hiện diện tích đất khai thác của cụm công nghiệp vẫn chưa được lấp đầy.

Chất thải rắn thẩm thấu làm ảnh hưởng nghiêm trọng mạch nước ngầm làng nghề. Ảnh: Nam Anh.

Cũng nhằm giảm thiểu môi trường làng nghề Mẫn Xá, ngày 9/6/2020, Sở Tài nguyên và Môi trường Bắc Ninh đã có văn bản 808/STNMT-CCMT, gửi Chủ tịch UBND tỉnh Bắc Ninh duyệt chi số tiền hơn 233 tỷ đồng để xử lý hơn 300.000 tấn chất thải rắn tồn động.

Phương pháp xử lý đề cập trong công văn: chấp thuận cho Công ty TNHH MTV Xi măng VICEM Hoàng Thạch sử dụng số chất thải rắn kể trên để phối liệu sản xuất clinke xi măng. Giá thành vận chuyển, xử lý được tính là 573.460 đồng/tấn. Nhưng tới nay đã hơn 1 năm trôi qua, chưa hề có động thái nào từ phía Công ty TNHH MTV Xi măng VICEM Hoàng Thạch, trong khi môi trường làng nghề Mẫn Xá vẫn ngày ngày phải hứng chịu lượng chất thải rắn thải ra mỗi ngày.

Trong khi đó, trao đổi với báo chí, một lãnh đạo UBND tỉnh Bắc Ninh cho hay, đang khẩn trương đẩy nhanh những dự án nhằm làm sạch môi trường làng nghề Mẫn Xá.

Lấy chất lượng môi trường nông thôn là nền tảng, là mục tiêu để bảo vệ

Với thực trạng ô nhiễm như hiện nay, các chuyên gia đánh giá nguyên nhân là do đặc thù sản xuất, khu vực làng nghề chỉ quan tâm, chú trọng đầu tư vào phát triển sản xuất, nhiều nơi chưa quan tâm thỏa đáng tới vấn đề bảo vệ môi trường và bảo hộ lao động. Nguồn vốn đầu tư để mở rộng sản xuất, kinh doanh hạn chế, thiết bị công nghệ chế biến thô sơ, số cơ sở sản xuất, kinh doanh áp dụng dây chuyền sản xuất hiện đại còn ít.

Thêm vào đó, hầu hết các hộ làm nghề trên cùng diện tích sinh sống của gia đình, xen kẽ trong khu dân cư nên mặt bằng hạn chế, dẫn đến việc phân khu sản xuất, đầu tư cơ sở hạ tầng chưa được đồng bộ, việc thực hiện các biện pháp xử lý chất thải ra môi trường còn gặp rất nhiều khó khăn…

Đánh giá thêm về thực trạng công tác bảo vệ môi trường trong những năm qua, các chuyên gia cho rằng, so với giai đoạn 2011 - 2015 công tác BVMT tại các làng nghề giai đoạn 2016 - 2020 có nhiều chuyển biến.

Tại các làng nghề, một số mô hình xử lý chất thải đã được triển khai, bước đầu đã hạn chế được ô nhiễm môi trường như: làng nghề bánh tráng Mỹ Lồng, tỉnh Bến Tre; làng nghề sản xuất bột kết hợp chăn nuôi heo xã Tân Phú Đông, thành phố Sa Đéc, tỉnh Đồng Tháp; làng nghề sản xuất gạch thủ công xã An Hiệp, huyện Châu Thành, tỉnh Đồng Tháp...

Làng nghề gốm Bát Tràng phát triển bền vững từ du lịch xanh. Ảnh: Vinh Quang.

Nhiều làng nghề áp dụng công nghệ, công đoạn sản xuất tiên tiến nhằm hạn chế phát thải chất thải ra môi trường như: Làng nghề gốm sứ Bát Tràng, Hà Nội; làng nghề bánh đa Kế, thành phố Bắc Giang; làng nghề mây tre đan Tăng Tiến, huyện Việt Yên, tỉnh Bắc Giang…

Ðể khắc phục những bất cập về môi trường, nhiều địa phương cũng đã tập trung đẩy mạnh công tác tuyên truyền phổ biến chính sách, pháp luật môi trường; hoàn thiện chính sách pháp luật bảo vệ môi trường; ban hành nhiều đề án, dự án phát triển và bảo vệ môi trường làng nghề; kết hợp đầu tư phát triển với thanh tra, kiểm tra và xử lý vi phạm về quy định bảo vệ môi trường làng nghề, bước đầu đạt được một số kết quả nhưng chưa được như kỳ vọng.

GS.TS. Đặng Kim Chi, Hội Bảo vệ thiên nhiên và môi trường và TS. Nguyễn Hoàng Ánh, Tổng cục Môi trường về bảo vệ môi trường làng nghề cho biết: Cùng với sự phát triển đất nước, các làng nghề truyền thống những năm gần đây đã chuyển mình mạnh mẽ mang lại thu nhập tốt hơn cho người dân. Song đằng sau đó lại là biết bao hệ lụy lâu dài về sức khỏe, về môi trường mà chính bản thân những người dân làng nghề phải gánh chịu trước tiên. Bởi vậy, phát triển kinh tế và bảo vệ môi trường làng nghề một cách bền vững luôn là bài toán khó với các nhà chuyên môn, các cấp quản lý. Từ thực tế trên cho thấy, cần đưa ra giải pháp để có thể cân bằng được 2 yếu tố phát triển kinh tế và bảo vệ môi trường làng nghề.

Để giải quyết các vấn đề ô nhiễm môi trường làng nghề, Thủ tướng Chính phủ đã ban hành Quyết định số 577/QĐ-TTg phê duyệt Đề án BVMT làng nghề đến năm 2020 và định hướng đến năm 2030. Đề án đã xác định danh mục và mục tiêu xử lý triệt để ô nhiễm môi trường tại 47 làng nghề ô nhiễm nghiêm trọng trên cả nước.

Cùng với đó, Luật BVMT năm 2020 mới được ban hành đã quy định rõ hơn trách nhiệm của Ủy ban nhân dân các cấp và cơ sở sản xuất trong công tác BVMT làng nghề nhằm theo dõi, ngăn chặn ô nhiễm, cải thiện và phục hồi chất lượng môi trường tại làng nghề; đặc biệt tích hợp nội dung về công tác BVMT nông thôn thành một điều khoản riêng (Điều 58), trong đó, lấy chất lượng môi trường nông thôn là nền tảng, là mục tiêu để bảo vệ.

Cho ý kiến về vấn đề này, ông Nguyễn Trung Thắng, Phó Viện trưởng Viện Chiến lược, Chính sách tài nguyên và môi trường cho biết: Theo Dự thảo Chiến lược BVMT quốc gia đến năm 2030, tầm nhìn đến năm 2050 thì đến năm 2030, phải từng bước ngăn chặn, đẩy lùi xu hướng gia tăng ô nhiễm, suy thoái môi trường, giải quyết các vấn đề môi trường cấp bách, từng bước cải thiện, phục hồi chất lượng môi trường; đặc biệt là môi trường làng nghề.

Để thực hiện thành công các mục tiêu đó, Dự thảo Chiến lược cũng đề ra các nhóm nhiệm vụ và giải pháp. Trong đó, nâng cao nhận thức của các cấp, các ngành và người dân về vai trò của môi trường; tiếp tục hoàn thiện thể chế, chính sách, pháp luật về bảo vệ môi trường; tăng cường thực thi chính sách, pháp luật về bảo vệ môi trường, công khai, minh bạch thông tin và đẩy mạnh sự giám sát của cộng đồng; ứng dụng khoa học và công nghệ; xây dựng hạ tầng kỹ thuật, mạng lưới quan trắc và cơ sở dữ liệu về môi trường.

Hữu Thắng - Tổng hợp