Mô hình “con tôm ôm cây lúa”: Sản xuất thuận tự nhiên

Để thích ứng với tình hình mới, đồng thời chủ động sản xuất thuận tự nhiên thì mô hình “con tôm ôm cây lúa” được Bộ Nông nghiệp và PTNT nhận định là hướng đi bền vững.

Lợi nhuận cao hơn

Những năm gần đây, các huyện An Minh, An Biên, Vĩnh Thuận, U Minh Thượng (tỉnh Kiên Giang) quan tâm phát triển mô hình tôm - lúa nhằm tăng thu nhập cho nông dân, thích ứng với biến đổi khí hậu và phát triển bền vững.

Ông Nguyễn Thế Kỷ, ở xã Vĩnh Bình Bắc (Vĩnh Thuận), cho biết: “Gia đình canh tác khoảng 2ha tôm - lúa. Thông thường sau hơn 5 tháng thả nuôi thì 2ha tôm càng xanh của gia đình sẽ tới ngày thu hoạch với trọng lượng 12-15 con/kg, chỉ cần bán cho thương lái giá 140.000 đồng/kg, trừ chi phí, lời hơn 80 triệu đồng…”.

Nông dân Trà Vinh trồng lúa hữu cơ kết hợp nuôi tôm sú, nhằm thích ứng với biến đổi khí hậu. Ảnh H. TÂN

Theo ông Kỷ, trước đây khu vực này đất bị nhiễm phèn nặng nên bà con đa phần trồng lúa và trồng khóm, nhưng hiệu quả không cao. Mấy năm nay, thực hiện chuyển đổi cơ cấu cây trồng, vật nuôi, ngành Nông nghiệp cùng chính quyền và người dân chọn nuôi tôm để đột phá. Người dân được tập huấn kỹ thuật, áp dụng hợp lý việc nuôi luân phiên giữa trồng lúa và nuôi tôm.

Theo ông Võ Văn Tánh, ở xã Vĩnh Bình Bắc, gia đình sản xuất gần 2ha tôm, kết hợp trồng lúa nhằm ổn định môi trường. Thuận lợi là những năm qua địa phương tích cực đầu tư thủy lợi nhằm đẩy mạnh chuyển dịch sản xuất nông nghiệp kém hiệu quả sang nuôi thủy sản; trong đó, con tôm thật sự mang lại hướng đi mới giúp người dân vươn lên ổn định cuộc sống, tích lũy tiền xây nhà, nuôi con ăn học và chung tay xây dựng nông thôn mới…”.

Tại các xã Thạnh Yên, Hòa Chánh, Vĩnh Hòa (huyện U Minh Thượng), thời gian qua, nhiều hộ dân cũng tăng cường nuôi tôm trên đất lúa. Đến nay, diện tích tôm của huyện đạt hơn 8.600ha; trong đó mô hình nuôi tôm càng xanh ở một số nơi cho năng suất 935 kg/ha, giá bán trung bình 140.000 đồng/kg, lợi nhuận khoảng 80 triệu đồng/ha/vụ, cao gấp nhiều lần so với chỉ trồng lúa hoặc trồng mía.

Tại Cà Mau, mô hình sản xuất lúa hữu cơ kết hợp nuôi tôm sạch của Hợp tác xã (HTX) nông nghiệp Trí Lực (xã Trí Lực, huyện Thới Bình), vừa mang lại hiệu quả kinh tế cao, vừa đảm bảo yếu tố môi trường bền vững. Ông Lê Văn Mưa, Giám đốc HTX nông nghiệp Trí Lực, nhớ lại: “Trước đây, một số bà con trồng mía nhưng hiệu quả thấp, còn chuyên canh lúa quanh năm thì khó làm giàu. Năm 2018, HTX thành lập và được các ngành chức năng hỗ trợ chuyển đổi mô hình tôm - lúa, gắn liên kết chuỗi giá trị với các doanh nghiệp.

Theo đó, hơn 700ha tôm - lúa được áp dụng quy trình sinh thái, được các đơn vị hỗ trợ 50% chi phí về giống, vật tư nông nghiệp. Trong quá trình sản xuất, các ngành chức năng giúp bà con chuyển đổi từng bước như cải tiến hệ thống quản lý nguồn nước, thay đổi thói quen thực hành trong canh tác lúa - tôm phải sử dụng phân, thuốc phù hợp và ghi chép sổ sách. Cứ áp dụng hệ thống chứng nhận theo hướng nâng cấp dần từ VietGAP lên cao hơn; rồi sau đó đánh giá tiêu chuẩn hữu cơ nhằm để nông dân hình thành dần thói quen sản xuất theo chứng nhận. Điều quan trọng là, HTX liên kết “đa bên” giữa công ty tôm và công ty lúa nhằm đảm bảo cả tôm và lúa đều đạt chứng nhận, tiêu thụ dễ dàng…”. Đến nay, HTX có 252 hộ, với diện tích 565ha tôm đạt chứng nhận quốc tế ASC, năng suất tôm sú từ 341 kg/ha trở lên;  năng suất lúa  5,518 tấn/ha, với giá lúa bao tiêu 7.600-8.500 đồng/kg; nhờ đó, lợi nhuận bình quân của mô hình tôm - lúa đạt 100 triệu đồng/ha/năm.

Mở rộng mô hình

Cục Thủy sản (Bộ Nông nghiệp và PTNT) cho rằng, thực tế một số nơi ở Cà Mau, Hậu Giang, Kiên Giang… cho thấy, vùng ĐBSCL có điều kiện tự nhiên thuận lợi để phát triển mô hình tôm - lúa. Cụ thể, năm 2022, các tỉnh, thành ĐBSCL nuôi gần 190.000ha tôm trên ruộng lúa với sản lượng đạt khoảng 100.000 tấn tôm sú, tôm thẻ chân trắng và trên 20.000 tấn tôm càng xanh. Mô hình đã giúp nông dân thu về lợi nhuận bình quân 60-70 triệu đồng/ha/năm. Kế hoạch năm 2023, sản xuất tôm - lúa ở ĐBSCL nâng lên hơn 200.000ha, sản lượng tôm ước đạt 125.000 tấn.

“Về cơ bản, ở ĐBSCL có thể mở rộng thêm diện tích và tăng năng suất. Các địa phương cũng đã thành lập hiệp hội, HTX hoặc tổ hợp tác nhằm liên kết mô hình tôm - lúa đạt hiệu quả cao…”, lãnh đạo Cục Thủy sản nhận định.

Cục Thủy sản cho biết, trong kịch bản ứng phó với biến đổi khí hậu và nước biển dâng thì mô hình tôm - lúa được ưu tiên phát triển, nhằm thích ứng với điều kiện xâm nhập mặn. Mô hình tôm - lúa đã được nhận diện là mô hình thủy sản bền vững, có hiệu quả kinh tế và hạn chế rủi ro, dịch bệnh, thích ứng biến đổi khí hậu so với các mô hình nuôi trồng thủy sản khác.

Nông dân vùng ngoài đê bao ngăn mặn ở xã Lương Nghĩa (Long Mỹ - Hậu Giang) nuôi tôm sú mang lại hiệu quả kinh tế cao. Ảnh H.THU

Theo Phòng Nông nghiệp và PTNT huyện Long Mỹ (Hậu Giang), hàng năm, diện tích nuôi tôm ngoài đê bao ngăn mặn trên địa bàn huyện đạt khoảng 80ha, trong đó tập trung ở ấp 6, xã Lương Nghĩa. Tuy nhiên, năm nay, do nước mặn có nồng độ cao nên bà con ngoài đê bao ngăn mặn đã chuyển từ trồng rau màu sang nuôi tôm sú, từ đó diện tích nuôi được mở rộng lên gần 100ha, tại địa bàn ấp 6, ấp 7 và ấp 8, xã Lương Nghĩa. Ở nhiều mùa khô đã qua, mô hình 1 vụ lúa 2 vụ tôm, ngoài việc giúp người dân thích ứng với điều kiện hạn, mặn thì đây còn là giải pháp giúp bà con sống ở ngoài tuyến đê bao ngăn mặn của xã Lương Nghĩa có nguồn thu nhập tốt hơn, nhất là việc nuôi tôm sú.

Cùng với việc khuyến cáo người dân nhân rộng mô hình thì địa phương còn phối hợp với ngành chức năng có liên quan của tỉnh Hậu Giang tổ chức chuyển giao khoa học kỹ thuật, đồng thời hỗ trợ 50% kinh phí về con giống nhằm giúp nông dân giảm gánh nặng và thực hiện mô hình đạt hiệu quả hơn. Riêng năm nay, địa phương hỗ trợ 50% chi phí về con giống cho bà con với diện tích hơn 20ha.

Theo Viện Lúa ĐBSCL, tôm - lúa là mô hình canh tác nông nghiệp thông minh, có mối quan hệ tương tác, hỗ trợ lẫn nhau giữa vật nuôi (tôm) và cây trồng (lúa) trong hệ sinh thái đồng ruộng. Chất thải hữu cơ và một số khoáng vi lượng tồn dư của vật nuôi sẽ là nguồn dinh dưỡng cho cây lúa hấp thu sinh trưởng; còn rơm rạ từ cây lúa sẽ là nguồn dinh dưỡng tự nhiên cho con tôm. Mô hình còn giảm thiểu chi phí làm đất, phân thuốc; đồng thời tạo ra sản phẩm sạch, an toàn.

Tiến sĩ Nguyễn Công Thành, Viện trưởng Viện Nghiên cứu và Phát triển nông nghiệp hữu cơ Á Châu, nêu thêm ưu điểm khi luân canh tôm - lúa sẽ tạo ra môi trường sinh thái cân bằng và điều kiện an toàn cho cây trồng, vật nuôi. Hạn chế sâu bệnh cho cả lúa và tôm nhờ sự luân phiên để cắt nguồn dịch hại…

Tuy nhiên, mô hình tôm - lúa cũng đang gặp khó khăn như: thiếu hệ thống thủy lợi, kỹ thuật canh tác chưa tối ưu, chưa xây dựng được thương hiệu, chưa phát triển được thị trường tiêu thụ ổn định; nguồn con giống chưa chủ động phải nhập từ nơi khác về; tác động của biến đổi khí hậu làm cho độ mặn thay đổi, tôm chậm lớn, giảm sức đề kháng…

Các chuyên gia khuyến cáo, tới đây, nông dân ĐBSCL nên phát triển mô hình tôm - lúa theo hướng thích ứng với biến đổi khí hậu, xâm nhập mặn; ứng dụng khoa học công nghệ để tăng năng suất, hiệu quả; xây dựng thương hiệu tôm - lúa. Hiệp hội Chế biến và Xuất khẩu thủy sản Việt Nam (VASEP) cùng các đơn vị liên quan cần hỗ trợ nông dân tham gia sản xuất mô hình nuôi tôm - lúa nhiều hơn.

Đồng thời, tăng cường dự báo về thị trường để có kế hoạch sản xuất phù hợp, đáp ứng nhu cầu, thị hiếu của khách hàng. Về lâu dài, Bộ Nông nghiệp và PTNT sẽ đẩy mạnh đầu tư cơ sở hạ tầng, hệ thống thủy lợi cho phát triển tôm - lúa ở những vùng thuận lợi. Ông Trịnh Văn Tiến, Viện Kinh tế và Quy hoạch thủy sản, khẳng định: “Sản xuất tôm - lúa là hướng phát triển bền vững ở ĐBSCL. Cụ thể, qua các sáng kiến mô hình tôm - lúa thời gian qua cho thấy hiệu quả kinh tế đã được kiểm chứng và thừa nhận trong thực tiễn; đặc biệt mô hình này ít ảnh hưởng đến môi trường, đảm bảo bền vững và thuận thiên…”.

Tại ĐBSCL hiện nay, nuôi tôm - lúa theo hình thức quảng canh truyền thống, nguồn thức ăn cho tôm chủ yếu phụ thuộc vào tự nhiên, năng suất tôm 200-300 kg/ha/vụ, còn năng suất lúa khoảng 3,5-4 tấn/ha/vụ. Đối với nuôi tôm - lúa theo hình thức quảng canh cải tiến, có bổ sung thức ăn công nghiệp trong quá trình nuôi, năng suất tôm 400-600 kg/ha/vụ; còn năng suất lúa 5-6 tấn/ha/vụ…