Nghệ An: Bảo tồn và phát triển nguồn gen quý, hiếm từ các cây con đặc sản, cây dược liệu

Nguồn tài nguyên quý giá 

Nghệ An là tỉnh có diện tích lớn nhất cả nước, với ba vùng sinh thái rõ rệt gồm miền núi, trung du và đồng bằng ven biển, được đánh giá có tính đa dạng sinh học cao.

Trong đó, miền Tây Nghệ An có Khu dự trữ sinh quyển của thế giới với tổng diện tích lên tới 1,3 triệu ha, là hành lang xanh kết nối 3 vùng lõi gồm: Vườn Quốc gia Pù Mát, Khu Bảo tồn thiên nhiên Pù Huống và Khu Bảo tồn thiên nhiên Pù Hoạt, với gần 2.500 loài thực vật bậc cao, hơn 1.000 loài động vật. Do có sự đa dạng về nguồn gen cây, con bản địa nên nhiều sản phẩm đặc sản nổi tiếng đã được hình thành và phát triển ở Nghệ An như Cam Vinh, Cam bù Sen, Bưởi hồng Quang Tiến, Trám đen, Gà đồi, Trâu Thanh Chương, Vịt bầu Quỳ, Lạc sen, Lợn đen Sao Va. Nhiều cây dược liệu quý cũng đã được phát triển phục vụ chăm sóc sức khỏe như Sâm Puxailaileng, Đẳng sâm, Mú từn, Trà hoa vàng, Giảo cổ lam, Chè dây thìa canh, Trà lá sen. Nhìn chung, các nguồn gen cây, con bản địa có nhiều ưu điểm như phẩm chất tốt, khả năng chống chịu tốt với dịch bệnh, khí hậu khắc nghiệt. Đây chính là nguồn nguyên liệu quý để chọn tạo và cải tiến các giống cây trồng, vật nuôi. Tuy nhiên, các nguồn gen cây, con bản địa, quý hiếm đang đối mặt với nhiều áp lực của suy thoái, suy giảm về chất lượng và số lượng.

Trà hoa vàng, đặc sản của Quế Phong Nghệ An

Theo báo cáo tại hội nghị, năm 2024, hoạt động KH&CN cấp huyện có được kết quả nổi bật: Đến nay đã có 159 sản phẩm truyền thống và đặc sản địa phương được tác động về khoa học công nghệ.

Trong đó, có nhiều sản phẩm được xếp hạng sao OCOP; Nguồn gen nhiều loại cây trồng, vật nuôi quý hiếm đã được bảo tồn, khai thác và phát triển như: cây trà hoa vàng, đẳng sâm, ba kích tím, hà thủ ô đỏ, khôi tía, đương quy Nhật Bản... làm nền tảng để triển khai chương trình phát triển dược liệu và công nghiệp dược.

Nhiều sản phẩm của Nghệ An đáp ứng tiêu chuẩn Việt Nam, Tiêu chuẩn quốc tế, bảo hộ về nhãn hiệu hàng hóa, kiểu dáng công nghiệp, có sức cạnh tranh trên thị trường. Nhiều sản phẩm hàng hóa trên địa bàn tỉnh đã được triển khai áp dụng việc dán tem truy xuất nguồn gốc nhất là những sản phẩm đạt chứng nhận OCOP.

Bên cạnh đó, chính quyền các địa phương nhận thức rõ về vai trò của KH&CN, có trách nhiệm trong việc thành lập, hỗ trợ hoạt động của các mô hình tổ chức sản xuất kinh doanh (hợp tác xã, các hội, doanh nghiệp); quan tâm quản lý chất lượng sản phẩm, xây dựng và phát triển nhãn hiệu; Người dân có ý thức trong việc tham gia các tổ chức sản xuất kinh doanh, xây dựng bảo vệ chất lượng, thương hiệu sản phẩm; phối hợp giúp đỡ nhau để cùng sản xuất kinh doanh tốt hơn, có hiệu quả cao hơn.

Giữ gìn và phát triển quỹ gen

Công tác bảo tồn nguồn gen cây, con bản địa, đặc sản quý hiếm đã được UBND tỉnh sớm phê duyệt và chỉ đạo triển khai qua các Đề án: “Đề án khung các nhiệm vụ bảo tồn nguồn gen cấp tỉnh thực hiện từ năm 2014 đến năm 2020” theo Quyết định số 5529/QĐ-UBND ngày 22/11/2013 và “Đề án khung các nhiệm vụ bảo tồn nguồn gen của tỉnh Nghệ An giai đoạn 2021-2025” theo Quyết định số 3445/QĐ- UBND ngày 5/10/2021.

Phát biểu tại hội thảo Đánh giá kết quả công tác bảo tồn, khai thác và phát triển nguồn gen của tỉnh Nghệ An giai đoạn 2014-2020 và xây dựng định hướng giai đoạn 2021- 2025. ông Bùi Đình Long- Phó Chủ tịch UBND tỉnh Nghệ An nhấn mạnh: “Cần tiếp tục điều tra, bổ sung nguồn gen đặc sản quý, hiếm trên nhiều địa bàn. Tiếp tục bảo tồn, duy trì, khai thác và phát triển được nguồn gen đã được đưa vào danh mục, đảm bảo cung cấp vật liệu khởi đầu cho công tác nghiên cứu di truyền và chọn tạo giống. Ngăn chặn tình trạng thất thoát nguồn gen trong tự nhiên cũng như trong sản xuất.

Trên địa bàn tỉnh có 962 loài cây và nấm làm dược liệu thuộc 63 chi, 183 họ của 5 ngành thực vật

Đồng thời, xây dựng quy hoạch, chiến lược về công tác bảo tồn nguồn gen động, thực vật và vi sinh vật. Các địa phương, đặc biệt là các huyện Miền Tây phải sớm có kế hoạch tổng thể và hành động cụ thể trong quản lý, bảo tồn và khai thác nguồn gen thời gian tới”- đồng chí Bùi Đình Long nhấn mạnh’.

Trong 6 năm qua, UBND tỉnh đã phê duyệt bổ sung 17 nguồn gen loài cây dược liệu và cây lương thực quý, hiếm vào danh mục, góp phần bảo tồn và phát triển một số nguồn gen đang có nguy cơ bị mất; khôi phục và bảo vệ một số nguồn gen được xác định ưu tiên, các nguồn gen đang bị giảm về số lượng trong sản xuất, đặc biệt một số nguồn gen quý hiếm của một số giống cây trồng bản địa và giống dược liệu quý hiếm Sâm Puxailaileng, đẳng sâm, chè hoa vàng…

Đặc biệt, từ kết quả bảo tồn nguồn gen cây trồng, vật nuôi và dược liệu, một số loài dược liệu quý, đặc hữu của Nghệ An đã chuyển sang khai thác, phát triển và tạo sản phẩm thương mại, như cây trà hoa vàng Quế Phong, dây thìa canh, giảo cổ lam…, từ các sản phẩm chế biến đã góp phần nâng cao giá trị và hiệu quả kinh tế cho nguồn gen dược liệu.

Các nguồn gen cây ăn quả đã được khai thác và phát triển hiệu quả như Cam bù Sen/Cam bù Kim Nhan ở Anh Sơn, Xoài Tương Dương, Hồng Nam Đàn, Bưởi bản địa Cát Ngạn. Điển hình là phát triển nguồn gen Cam bù Sen, là loại quả đặc sản có giá trị kinh tế cao, ít bệnh, năng suất cao, đạt 12- 15 tấn/ha. Từ nguồn mắt ghép của 30 cây đầu dòng được tuyển chọn, đã sản xuất được 10.000 cây giống và trồng mới được 9,5ha, nâng tổng diện tích trồng Cam bù Sen của của toàn huyện lên 23ha.

Cây Măng Loi cũng là ví dụ điển hình khác về khai thác hiệu quả nguồn gen bản địa. Diện tích khoanh nuôi, bảo vệ Măng Loi đạt 3ha, khai thác được 19,5 tấn măng tươi và chế biến được gần 1,4 tấn sản phẩm đạt tiêu chuẩn trong hai năm thực hiện dự án, đảm bảo lợi ích kinh tế cho người dân.

Gắn bảo tồn với phát triển sản phẩm thương mại

Hiện nay, nhiều sản phẩm xuất phát từ khai thác nguồn gen đã được đầu tư bài bản để tạo ra các sản phẩm thương mại, đảm bảo các tiêu chí và đạt hạng sản phẩm OCOP 3-4 sao trong Chương trình mỗi xã một sản phẩm, giúp nâng cao thương hiệu và hiệu quả kinh tế. Sản phẩm đạt hạng 4 sao, có 6 sản phẩm, gồm: trà Giảo cổ lam, trà Dây thìa canh, trà Cà gai leo của Công ty Cổ phần Dược liệu Pù Mát, rượu Mú từn của Công ty TNHH Long Lưu, Trà liên tu, Trà ướp gạo sen của Hợp tác xã Sen quê Bác. Sản phẩm đạt hạng 3 sao, có 11 sản phẩm như: Trà tim sen, Bưởi Thanh Mỹ, Chè Shan Tuyết, Cam Vinh, Cam bù Kim Nhan, Gừng Kỳ Sơn, Trám muối ăn liền…

Cùng với công tác khai thác và phát triển nguồn gen, việc xây dựng chỉ dẫn địa lý (CDĐL) để được bảo hộ và nâng cao giá trị kinh tế cũng đã được quan tâm trong bối cảnh Việt Nam nói chung và Nghệ An nói riêng đang hội nhập quốc tế ngày càng sâu rộng. Ngoài hai sản phẩm đặc sản đã được Cục Sở hữu trí tuệ cấp Giấy chứng nhận đăng ký CDĐL là Cam Vinh và Gừng Kỳ Sơn, CDĐL cho Trà Hoa vàng Quế Phong cũng đang được xây dựng, tiếp theo là nhãn hiệu chứng nhận cho chè Shan tuyết ở huyện Kỳ Sơn. Trong thời gian tới sẽ có thêm nhiều sản phẩm đặc sản xuất phát từ khai thác nguồn gen của Nghệ An có văn bằng bảo hộ về CDĐL.

Cam bù sen Anh Sơn, một sản vật quý ở Anh Sơn. 

Dựa vào kết quả bảo tồn và khai thác phát triển nguồn gen. Trong thời gian qua, công tác bảo tồn, khai thác và phát triển nguồn gen đã tiến hành một cách đồng bộ trên tất cả các nội dung và đã đạt được nhiều kết quả, thành tựu đáng ghi nhận. Nhiều nguồn gen cây, con bản địa có giá trị đã được bảo tồn, nhân giống, phục tráng và khai thác, phát triển thành các sản phẩm đặc sản, sản phẩm hàng hóa, góp phần phát triển kinh tế - xã hội ở các địa phương.

Tuy nhiên, số lượng nguồn gen đã và đang được bảo tồn, khai thác, phát triển vẫn còn khiêm tốn so với nhu cầu thực tế. Trong thời gian tới, cần tiếp tục huy động nguồn lực và tổ chức triển khai, thực hiện tốt Đề án khung các nhiệm vụ bảo tồn nguồn gen của tỉnh giai đoạn 2021-2025, nhằm phát huy cao nhất tiềm năng và lợi thế về nguồn gen để phục vụ phát triển kinh tế - xã hội của tỉnh, đồng thời góp phần thực hiện thành công chương trình KH&CN phát triển dược liệu ở tỉnh Nghệ An đã được đề cập trong Nghị quyết số 39/NQ-TW của Bộ Chính trị ngày 18/7/2023 về xây dựng và phát triển Nghệ An đến năm 2030, tầm nhìn đến 2045. Thêm vào đó, cần sớm triển khai thực hiện Dự án “Xây dựng công viên bảo tồn và lưu giữ nguồn gen” tại Trạm Nghiên cứu thực nghiệm và ươm tạo công nghệ cao Thái Hòa, thuộc Trung tâm Ứng dụng Tiến bộ KH&CN Nghệ An, đã được UBND tỉnh Nghệ An phê duyệt chủ trương đầu tư theo Quyết định số 2815/QĐ-UBND ngày 6/8/2021, để góp phần phục vụ hiệu quả cho công tác bảo tồn nguồn gen của tỉnh.

Trong những năm qua, diện tích trồng chè hoa vàng không ngừng được tăng lên nhờ các chính sách phát triển kinh tế của huyện miền núi Quế Phong.

Ngành KHCN và các địa phương liên quan cần có giải pháp huy động sự tham gia, chung tay của các thành phần kinh tế khác, đặc biệt là tạo nguồn kinh phí từ chính các hoạt động bảo tồn và khai thác nguồn gen dược liệu.
Bên cạnh đó, từng địa phương phải xây dựng chi tiết quy hoạch để xác định được ưu tiên phát triển loài dược liệu mà địa phương có lợi thế. Đẩy mạnh kết hợp công tác bảo tồn với khai thác, phát triển và sản xuất thử nghiệm thành sản phẩm thương mại.