Để xuất khẩu rau quả đạt mục tiêu: Dịch chuyển thị trường và chế biến sâu

Bên cạnh việc tổ chức lại sản xuất theo chuỗi ngành hàng và mở rộng sản xuất theo các quy trình VietGAP, GlobalGAP... canh tác hữu cơ, đảm bảo vệ sinh an toàn thực phẩm, truy xuất được nguồn gốc sản phẩm thì đa dạng thị trường xuất khẩu (XK) và gia tăng tỉ lệ sản phẩm qua chế biến, là xu hướng phát triển đưa ngành rau quả sớm đạt mục tiêu kỳ vọng.

Để thích ứng với điều kiện mới, doanh nghiệp XK rau quả cũng có nhiều bước chuyển trong việc đầu tư, tập trung sản xuất theo chuỗi tạo sản phẩm chế biến sâu, nâng cao giá trị và tăng khả năng cạnh tranh cho các mặt hàng.

Dịch chuyển thị trường

Theo Cục Xuất - nhập khẩu (Bộ Công Thương), đang có sự chuyển dịch rõ nét về XK rau quả sang các châu lục. Trong khi tỷ trọng xuất khẩu hàng rau quả sang châu Âu và châu Mỹ tăng thì tỷ trọng xuất khẩu sang châu Á giảm.

Cụ thể, trong 2021, trị giá XK hàng rau quả tới thị trường châu Âu và châu Mỹ đều có tốc độ tăng trưởng cao, trong đó XK tới châu Âu đạt 303 triệu USD, tăng 17,4% so với năm 2020; tới châu Mỹ đạt 271 triệu USD, tăng 29,1%. Nhờ vậy, thị phần của châu Âu trong tổng giá trị XK rau quả Việt Nam tăng từ 7,9% (năm 2020) lên 8,5% (năm 2021); thị phần của châu Mỹ tăng từ 6,4% lên 7,6%.

Ở mức độ khiêm tốn hơn, thị phần của châu Phi trong tổng giá trị XK rau quả Việt Nam cũng tăng từ 0,8% lên 1,2%. Thị phần của châu Úc vẫn giữ nguyên ở mức 2,6%. Trong khi đó, thị phần của châu Á giảm từ  82,2% xuống còn 80%, chủ yếu là do thị trường Trung Quốc bị giảm về thị phần trong tổng giá trị XK rau quả Việt Nam.

Trung Quốc không chỉ là thị trường lớn nhất của rau quả Việt Nam trong nhiều năm qua mà tiếp tục giữ vị trí này về lâu dài. Tuy nhiên, sự phụ thuộc vào thị trường Trung Quốc đang trong xu thế giảm dần trong những năm gần đây.

Điều này thể hiện rất rõ qua sự tăng trưởng XK rau quả năm 2021; đạt 3,55 tỷ USD, tăng 8,6% so với năm 2020. Trong đó, xuất  sang Trung Quốc đạt 1,9 tỷ USD, chỉ tăng có 3%. Như vậy, sự tăng trưởng của XK rau quả trong năm qua chủ yếu là nhờ vào các thị trường khác.

Năm 2020, XK rau quả sang Trung Quốc chiếm 56,27% tổng giá trị XK rau quả. Đến năm 2021, giảm xuống còn 53,71%. Những con số này đều thấp hơn rất nhiều so với tỷ trọng trên dưới 70% của rau quả XK sang Trung Quốc cách đây chưa lâu.

Xu hướng chuyển dịch XK sang các thị trường khác ngoài Trung Quốc, nhất là những thị trường khó tính, tiếp tục thể hiện rõ nét ngay trong tháng đầu năm 2022. Trong tháng 1, trong khi XK rau quả sang Trung Quốc giảm tới 18,5% so với tháng 1/2021, chỉ đạt 148,9 triệu USD, thì XK tới thị trường Mỹ đạt 22,4 triệu USD, tăng 69,8%.

XK rau quả sang thị trường Hàn Quốc tháng 1 đạt 12,2 triệu USD, tăng 31,6% so với tháng 1/2021. XK tới Nhật Bản đạt 11,8 triệu USD, tăng 12,2%. XK sang nhiều thị trường khó tính khác cũng tăng mạnh trong tháng 1 so với cùng kỳ như Australia tăng 45,7%; Hà Lan tăng 51,5%; Nga tăng 33,9% …

Cơ hội cho sản phẩm chế biến

Trong thành công của XK rau quả năm 2021 có đóng góp không nhỏ của rau quả chế biến. Do tác động của dịch Covid-19,  cơ cấu chủng loại hàng rau quả XK của Việt Nam đã có sự dịch chuyển rõ rệt. Cụ thể, trong khi chủng loại hàng quả và quả hạch giảm tỷ trọng XK, thì chủng loại sản phẩm chế biến lại tăng.

Trị giá XK chủng loại hàng rau quả chế biến trong năm 2021 chiếm 25,3% tổng trị giá XK hàng rau quả, tăng 1,5 điểm phần trăm so với năm 2020.

Ngay tại thị trường Trung Quốc, nơi mà lâu nay, Việt Nam chủ yếu XK rau quả tươi, các sản phẩm rau quả chế biến cũng có sự thâm nhập ngày càng mạnh mẽ.

Thông tin từ Tổng cục Hải quan Trung Quốc cho hay, trong 11 tháng của năm 2021, Việt Nam và Mỹ là 2 thị trường cung cấp rau quả chế biến lớn nhất cho Trung Quốc, với giá trị nhập khẩu từ Việt Nam là 213 triệu USD, tăng tới 34,9% so với cùng kỳ năm 2020.

Trong năm nay, với nhu cầu sử dụng rau quả chế biến đang tiếp tục gia tăng trên toàn cầu do ảnh hưởng của Covid-19, ngành rau quả Việt Nam sẽ tiếp tục chuyển dịch mạnh về cơ cấu sản phẩm theo hướng tăng sản phẩm chế biến, giảm XK các sản phẩm tươi.

Hai năm qua, đại dịch Covid-19 đã khiến chuỗi cung ứng nông sản thế giới bị đứt gãy, tác động tiêu cực đến XK nông sản của Việt Nam nói chung và mặt hàng rau quả nói riêng. Để thích ứng với điều kiện mới, doanh nghiệp XK rau quả đã chủ động đầu tư, chuyển dần sang những sản phẩm chế biến.

Chủ tịch kiêm Tổng Giám đốc Công ty CP Thực phẩm G.C (GC Food) Nguyễn Văn Thứ cho biết: Năm 2021, sản lượng rau quả XK của công ty tăng khá mạnh tại châu Âu, trong đó lượng sản phẩm chế biến tăng gấp đôi. Công ty đang chuẩn bị đầu tư xây dựng nhà máy cấp đông củ quả tại tỉnh Đắk Lắk với tổng vốn khoảng 100 tỷ đồng, dự kiến khởi công đầu năm 2022. Đây là vùng có nhiều nguyên liệu trái cây như bơ, xoài, sầu riêng… phù hợp với nhu cầu tiêu thụ ngày càng cao trên thị trường thế giới cũng như trong nước...

Phó giám đốc Sở Nông nghiệp và PTNT tỉnh Đồng Nai Nguyễn Văn Thắng thông tin: Để hỗ trợ doanh nghiệp XK ứng phó với diễn biến từ thị trường do ảnh hưởng của dịch bệnh, thời tiết, xung đột hay phí vận tải quốc tế tăng cao...,  Đồng Nai đang xây dựng 2 cụm chế biến sâu cho nông nghiệp tại các huyện Cẩm Mỹ và Định Quán. Phát triển công nghiệp chế biến là giải pháp không chỉ phù hợp điều kiện thị trường mà còn giúp nông sản, trái cây tăng giá trị...

Theo Cục trưởng Cục Chế biến và Phát triển thị trường nông sản (Bộ Nông nghiệp và PTNT) Nguyễn Quốc Toản, giai đoạn 2018-2020 đã có 70 tổ hợp, nhà máy chế biến rau quả được xây dựng với tổng vốn hơn 20 tỷ USD và năm 2020-2021 sản phẩm qua chế biến đã chiếm tới 30% sản lượng nông sản XK. Từ việc tập trung đầu tư cho lĩnh vực này, năm 2021, XK rau quả cả nước đạt 3,55 tỷ USD, tăng 8,6% so với năm trước, trong đó tăng trưởng tại thị trường châu Âu, Mỹ, Nhật Bản, Hàn Quốc… rất tích cực. Hiện tại, năng lực sản xuất rau quả hằng năm của Việt Nam là 28 triệu tấn và trình độ, công nghệ chế biến đang ngày càng được nâng cao.

Cục Xuất - nhập khẩu nhận định, dịch Covid-19 được cho là không ảnh hưởng tiêu cực đến ngành sản xuất rau, củ, quả chế biến toàn cầu. Ngược lại, nguồn cung rau quả chế biến tăng khi XK sản phẩm tươi hoặc đông lạnh giảm, buộc các nhà sản xuất phải chuyển hướng sang chế biến. Trong khi đó, giá cả, thời gian sử dụng và sự đổi mới là những động lực chính thúc đẩy sự gia tăng tiêu thụ trái cây và rau quả chế biến.

Mặc dù ngành rau quả Việt Nam đang có sự chuyển dịch tích cực sang chế biến, nhưng so với yêu cầu phát triển và hội nhập, rau quả chế biến vẫn đang đối mặt với nhiều tồn tại, hạn chế cần nỗ lực khắc phục trong thời gian tới.

Vì vậy, cần phải đầu tư cho công nghệ xử lý, bảo quản sau thu hoạch và phát triển logistics phục vụ vận chuyển rau quả. 

Cần tạo cơ chế, chính sách phù hợp

Theo các chuyên gia, trong năm 2022, với nhu cầu sử dụng rau quả chế biến đang tiếp tục gia tăng trên toàn cầu do ảnh hưởng của Covid-19, ngành rau quả Việt Nam cần tiếp tục chuyển dịch mạnh về cơ cấu sản phẩm theo hướng tăng sản phẩm chế biến, giảm XK các sản phẩm tươi. Doanh nghiệp XK cần đẩy mạnh đầu tư cho công nghệ xử lý, bảo quản sau thu hoạch và phát triển logistics phục vụ vận chuyển rau quả. Việc đẩy mạnh đầu tư cho chế biến sẽ giúp ngành hàng rau quả tăng cao giá trị XK.

Cùng với việc đẩy mạnh đầu tư chế biến, việc tận dụng cơ hội từ Hiệp định thương mại tự do thế hệ mới như EVFTA, CPTTP… sẽ mang lại nhiều cơ hội cho rau quả Việt Nam.

Có một thực tế là, các nhà máy sơ chế, chế biến nông sản trong nước hiện mới hoạt động ở mức 60% công suất, trong khi tiềm năng về mặt hàng rau quả là rất lớn.

Ông Nguyễn Văn Thứ nhận định: Chỉ khi chế biến mới có thể nâng cao giá trị sản phẩm nông nghiệp. Ví dụ dừa khô nông dân chỉ bán được 5.000 đồng/kg nhưng thạch dừa có giá 25.000 đồng/kg, đó là giá trị gia tăng từ công nghiệp chế biến. Mặt khác, để phát triển thực phẩm chế biến, cần đầu tư nghiên cứu thị trường để đưa ra những sản phẩm không chỉ bảo đảm an toàn thực phẩm mà còn hợp khẩu vị, thị hiếu của người tiêu dùng…

Trung tâm Thông tin công nghiệp và thương mại (Bộ Công Thương) dự báo, năm 2022, rau quả chế biến vẫn sẽ là ngành hàng có tiềm năng tăng trưởng… Phát triển ngành hàng rau quả theo hướng chế biến không chỉ giúp kiểm soát được giá thành mà còn nâng giá trị hàng hóa lên gấp 3-4 lần so với giá rau quả tươi. Mặt khác, việc đưa trái cây, rau củ vào chế biến sâu giúp tăng thời gian bảo quản, giải thoát tình trạng dư thừa cục bộ nguồn cung... Mặc dù vậy, việc phát triển các sản phẩm rau quả chế biến còn nhiều khó khăn do chưa có nhiều vùng nguyên liệu chất lượng cao; cơ chế cho đầu tư phát triển công nghiệp chế biến cũng có không ít bất cập.

Bàn về vấn đề này, Giám đốc Sở Nông nghiệp và PTNT Hà Nội Chu Phú Mỹ kiến nghị: Chính phủ, các bộ, ngành cần hỗ trợ địa phương quy hoạch khu chế biến và có chính sách khuyến khích đầu tư; hỗ trợ về nguồn vốn cũng như chuyển giao công nghệ...

Thứ trưởng Bộ Nông nghiệp và PTNT Trần Thanh Nam cho biết: Trước mắt, Bộ sẽ phối hợp với các địa phương có vùng sản xuất rau quả lớn để xây dựng quy hoạch, cấp mã vùng trồng nhằm quản lý chất lượng nguồn nguyên liệu; đồng thời rà soát các vùng được quy hoạch cơ sở chế biến để có giải pháp về nguồn vốn, công nghệ, đầu tư xây dựng các nhà máy. Mặt khác, Bộ sẽ phối hợp chặt chẽ với các bộ, ngành xây dựng kênh thông tin, phân phối sản phẩm chế biến nhằm hỗ trợ doanh nghiệp xuất khẩu tìm kiếm, thiết lập các thị trường mới, mở rộng thị trường truyền thống.

Riêng đối với thị trường Trung Quốc, mặc dù tỷ trọng nhập khẩu hàng rau quả của Trung Quốc từ Việt Nam giảm, nhưng đây vẫn là thị trường rất tiềm năng đối với hàng rau quả của nước ta. Do đó, các doanh nghiệp Việt Nam cần lưu ý tuân thủ nghiêm ngặt các quy định nhập khẩu của Trung Quốc để tránh bị gián đoạn hoạt động XK.

Trên thực tế, các hợp đồng XK chính ngạch vào Trung Quốc đang được thực hiện tốt, bởi XK chính ngạch có nhiều điều kiện ràng buộc hai bên bán và mua hơn. Đây cũng là giải pháp mà các bộ ngành khuyến cáo đến doanh nghiệp và người dân khi bán rau quả sang Trung Quốc.

Chiếm 40-50% lượng hàng xuất khẩu, ông Nguyễn Lâm Viên, Tổng giám đốc Công ty Vinamit cho biết, doanh nghiệp vẫn XK nông sản sang Trung Quốc thuận lợi do có sự chuẩn bị về vùng trồng, khu sơ chế, đóng gói, chế biến...

Tuy nhiên, theo ông Viên, trong kinh doanh không nên “bỏ trứng vào một giỏ”. Xu hướng tiêu dùng thực phẩm hữu cơ của châu Âu, Mỹ được dự báo tăng 30%. Đây sẽ là cơ hội để các doanh nghiệp đẩy mạnh tiến sâu vào các thị trường này.

Tận dụng  EVFTA

Trong các thị trường ngoài Trung Quốc, EU đang là một trong những thị trường tiềm năng nhất của rau quả Việt Nam. Theo số liệu thống kê từ Cơ quan thống kê châu Âu (Eurostat), EU là thị trường nhập khẩu hàng rau quả lớn nhất trên thế giới.

Trong 10 tháng năm 2021, nhập khẩu rau quả của EU đạt 100,3 tỷ USD, tăng 2,9% so với cùng kỳ năm 2020. Nhu cầu nhập khẩu sản phẩm rau, quả mới lạ có dinh dưỡng cao của EU từ khu vực nhiệt đới rất lớn và đang có tốc độ tăng trưởng cao.

Đáng chú ý, Việt Nam là nước đang phát triển duy nhất ở khu vực châu Á - Thái Bình Dương có hiệp định thương mại tự do với EU. Sau khi EVFTA có hiệu lực, thuế suất một số loại rau, quả của Việt Nam vào EU được giảm về 0%, đây là lợi thế cạnh tranh rất lớn so với các nước trong khu vực.

Cục Xuất - Nhập khẩu cho rằng, trái cây là một trong những sản phẩm tiềm năng Việt Nam cần tập trung khai thác để tận dụng lợi thế từ EVFTA. Các chủng loại trái cây tiềm năng tăng trưởng tốt tại thị trường EU trong thời gian tới là me tươi, điều, mít, vải, mận, chanh dây, khế, thanh long, ổi, xoài, măng cụt..., tương ứng với các thị trường mục tiêu là Hà Lan, Pháp và Đức.

Mỹ là thị trường rất tiềm năng đối với rau quả của Việt Nam, bởi thu nhập bình quân cao, xu hướng ẩm thực ngày càng chú trọng tới các chủng loại rau quả. Tính đa dạng và cởi mở trong văn hóa Mỹ luôn khiến người tiêu dùng muốn trải nghiệm sản phẩm mới, mở ra cơ hội cho các loại rau quả đặc sản từ vùng nhiệt đới của Việt Nam.

Theo Thương vụ Việt Nam tại Mỹ, để gia tăng XK rau quả vào Mỹ, các doanh nghiệp trong nước nên phối hợp với nhà nhập khẩu, phân phối tại Mỹ nghiên cứu phương thức thanh toán linh hoạt, hỗ trợ chia sẻ rủi ro, nhất là giai đoạn đầu tiếp cận thị trường.

Bên cạnh đó, xem xét việc liên kết, đầu tư kho lạnh để lập trung tâm phân phối hàng Việt Nam tại một cảng nhập lớn ở Bờ Tây, sau có thể mở thêm tại Bờ Đông hoặc phía Nam, với quy mô đủ lớn, phục vụ nhiều nhóm hàng. Việc này sẽ giúp giảm chi phí, tạo thế chủ động cho các doanh nghiệp đưa hàng ra thị trường. Đồng thời, các doanh nghiệp XK chủ động cập nhật, thường xuyên cung cấp thông tin, chủ động khai mở, tạo cơ hội thị trường.

Với những bước chuyển mạnh và nhiều tin vui mới từ thị trường xuất khẩu hai tháng đầu năm, ngành rau quả tự tin với mục tiêu XK năm 2022 đạt 3,8 - 4 tỷ USD.