Bản quyền giống cây trồng: Việc cần làm ngay

Tuy nhiên, thời gian qua, bản quyền giống vẫn chưa thực sự được chú trọng nhiều.

“Số phận” giống không rõ nguồn gốc xuất xứ

Những năm qua, nhiều giống cây trồng mới có chất lượng cao đã được đưa vào sản xuất, góp phần tăng năng suất và hiệu quả kinh tế trong sản xuất nông nghiệp. Tuy nhiên, vẫn tồn tại những loại giống cây trồng không rõ nguồn gốc xuất xứ, kém chất lượng lưu hành trên thị trường. Bên cạnh đó, hành vi sản xuất, kinh doanh giống cây trồng trái quy định pháp luật vẫn diễn biến phức tạp.

Ở nhiều nơi, xuất hiện tình trạng giống lúa đang trong quá trình sản xuất thử nghiệm, chưa được cấp chứng nhận gieo trồng đại trà, nhưng đơn vị sản xuất đã bán giống ra thị trường. Đặc biệt, gần đây xuất hiện phổ biến hiện tượng vi phạm bản quyền giống, nhất là các giống lúa chủ lực như Nàng Hoa 9, Đài Thơm 8, OM5451, ST24, RVT… Ngoài ra, nhiều đối tượng lợi dụng sự “nhẹ dạ” của người dân để cung cấp giống không có nguồn gốc xuất xứ, chất lượng kém với giá thấp, gây nhiều thiệt hại cho nhà nông.

Tìm đến đại lý mua giống, song ông Năm Biên (thị xã Ngã Năm, Hậu Giang) lại được một người mặc áo có logo một công ty sản xuất giống lúa kéo ra ngoài “cò” giống lúa chuẩn. Ông Biên nhận lời đặt hàng vì nghĩ mua được giống lúa từ công ty mà giá rẻ hơn một nửa so với đại lý bán. Tuy nhiên, sau khi gieo, lúa chỉ mọc mầm một nửa, khi xem lại bao bì mới nhận ra đây là hàng nhái.

Giám đốc Doanh nghiệp tư nhân Hồ Quang Trí, chủ sở hữu hai loại lúa giống ST24 và ST25, cho biết, hiện giống lúa ST25 mới được sản xuất thử qua hình thức hợp đồng bao tiêu với nông dân, nhưng trên thị trường đã xuất hiện nhiều nơi làm giả. Kỹ sư Hồ Quang Cua, tác giả giống lúa ST25, ngậm ngùi nói: “Lúa giống ST24 bị giả mạo tràn lan vẫn chưa được khắc phục thì nay giống ST25 lại cùng chung số phận. Thủ đoạn lấy lúa thương phẩm làm lúa giống gây nhiều rủi ro, làm suy giảm phẩm chất gạo, giống phân hóa và nhanh thoái hóa, ảnh hưởng đến năng suất”.

Gần đây, hơn 100 gia đình ở Đồng Tháp bị các đối tượng lợi dụng sự “nhẹ dạ” để cung cấp lúa giống có tên Thiên Đàng. Khi được hỏi, hầu hết các hộ đều không biết giống lúa này không có tên trong danh mục giống cây trồng được phép sản xuất, kinh doanh tại nước ta.

Theo Sở Nông nghiệp và PTNT tỉnh Đồng Tháp, diện tích gieo trồng giống lúa Thiên Đàng trên địa bàn đến nay là hơn 285ha, tập trung ở 5 huyện: Tân Hồng, Thanh Bình, Châu Thành, Tháp Mười và Cao Lãnh với 114 hộ sản xuất, đơn vị cung ứng là Công ty TNHH giống lúa Thiên Đàng (Công ty Thiên Đàng) và Hợp tác xã Nông sản sạch Việt Nam.

Theo Phòng Nông nghiệp và PTNT huyện Tân Hồng, qua quá trình triển khai, công ty chưa tuân thủ đúng các quy định như: cung ứng giống lúa chưa nằm trong danh mục sản xuất tại Việt Nam, giống lúa chưa bảo đảm chất lượng. Qua rà soát, vụ đông xuân 2019-2020, trên địa bàn có 21 hộ tham gia với diện tích 59ha, tất cả đều có hợp đồng liên kết và tiêu thụ nhưng không có chính quyền địa phương xác nhận.

Nhiều bất cập

Đã hơn 10 năm Việt Nam tham gia Công ước quốc tế về bảo hộ giống cây trồng mới (UPOV), nhưng đến nay vấn đề này vẫn còn quá nhiều bất cập.

Thực tế khảo sát và đánh giá của Cục Trồng trọt (Bộ Nông nghiệp và PTNT), sau hơn 10 năm là thành viên của UPOV, Việt Nam mới chỉ có vài trăm giống cây trồng được cấp bằng bảo hộ. Mặc dù đến nay công tác bảo hộ giống cây trồng (BHGCT) đang có chuyển biến tích cực, một số giống cây trồng, giống cây ăn quả đã được đăng ký bản quyền nhưng so với chủng loại vô cùng phong phú trên cả nước thì vẫn chỉ như… muối bỏ biển, chưa đáp ứng được yêu cầu.

Theo Văn phòng BHGCT – Cục Trồng trọt, Việt Nam đã xây dựng hệ thống BHGCT quốc gia từ đầu năm 2000, nhưng các giống đăng ký bảo hộ mới chủ yếu là cây lương thực như lúa, ngô...; còn giống cây ăn quả thì số đơn đăng ký bảo hộ không đáng kể. Do đó, dẫn đến tình trạng xâm phạm bản quyền giống cây ăn quả diễn ra khá phổ biến, nhất là ở khu vực phía Nam, nhưng vẫn chưa được quản lý bảo vệ tích cực.

Ông Nguyễn Thanh Minh, Chánh Văn phòng BHGCT (Cục Trồng trọt), cho rằng, đây là hành vi vi phạm nghiêm trọng quyền BHGCT, cần phải được cơ quan chức năng quan tâm giải quyết. Đã đến lúc phải khẩn trương bảo hộ bản quyền giống cây trồng, cây ăn quả, có giải pháp căn cơ để bảo vệ nguồn gen quý. Tuy nhiên, vấn đề bảo hộ ở nước ngoài được tiến hành khá đơn giản, thì tại Việt Nam lại vô cùng phức tạp, nông dân muốn gì trồng nấy, việc xâm phạm bản quyền diễn ra khá phổ biến. Chính điều này đã khiến nhiều giống cây trồng quý “made in Việt Nam” bị đánh cắp một cách rất dễ dàng.

“Nếu Việt Nam thực hiện tốt các vấn đề liên quan đến bảo hộ giống cây trồng thì đương nhiên uy tín thương hiệu của sản phẩm được bảo hộ nâng lên rất nhiều. Đồng thời, về lâu dài, nông dân sẽ được lợi nhờ bán sản phẩm giá trị cao. Tuy nhiên, hiện mức giá chia sẻ tác quyền còn khá thấp, mới chỉ là… tượng trưng. Theo tôi, nếu một doanh nghiệp đã mua bản quyền bảo hộ giống cây trồng như với trái thanh long thì sẽ có quyền yêu cầu cơ quan hải quan giám sát các doanh nghiệp  xuất khẩu trái thanh long nếu có dấu hiệu vi phạm quyền sở hữu trí tuệ”, ông Minh nói.

Cần “cởi trói” các khâu thủ tục bảo hộ giống

Ông Nguyễn Văn Hòa, Phó viện trưởng Viện Nghiên cứu cây ăn quả miền Nam (SOFRI) cho biết: “New Zealand đặc biệt quan tâm đến vấn đề bản quyền giống, đấy là điều kiện tiên quyết để thành công trong kinh doanh trái cây. Do vậy, các giống thanh long cao cấp trong dự án New Zealand đang triển khai với SOFRI sẽ được bảo hộ và thương mại hóa tại Việt Nam cũng như trên thế giới theo mô hình thương mại sản xuất có kiểm soát”.

Theo ông Hòa, việc bảo hộ bản quyền giống lẽ ra đã phải được triển khai từ lâu chứ không phải đến bây giờ mới đề cập. Muốn đẩy mạnh việc này thì trước mắt phải xây dựng chính sách “cởi trói” cho các khâu thủ tục đăng ký bảo hộ, thay đổi mạnh mẽ trong khâu quản lý, thủ tục hành chính.

Đồng thời, Nhà nước cần có chính sách hỗ trợ xúc tiến thương mại, đăng ký bản quyền, đổi mới xây dựng thương hiệu. Cần thúc đẩy đầu tư một ngân hàng gen quốc gia và tạo cơ chế thông thoáng hơn cho các đơn vị, nhà khoa học nghiên cứu giống cây trồng mới… 

Đại diện Cục Trồng trọt cũng cho rằng, hiện nay khuyến khích vấn đề BHGCT nhằm bảo vệ quyền lợi của nhà tạo giống xem như một động lực phát triển các giống cây trồng được cải tiến trong nông nghiệp, nghề làm vườn và lâm nghiệp. Điều này rất cần thiết, hiệu quả về mặt chi phí trong việc cải thiện năng suất và chất lượng các loại giống cây trồng.

PGS.TS Nguyễn Minh Châu, nguyên Viện trưởng SOFRI, cho rằng: “Vấn đề bản quyền đối với giống cây trồng đã được áp dụng ở nhiều nước phát triển. Khi tạo ra một giống mới, các đơn vị nghiên cứu sẽ bán quyền khai thác giống này cho một công ty để họ tổ chức khai thác. Công ty sẽ toàn quyền khai thác theo hướng của họ và cũng là đơn vị duy nhất được quyền tổ chức sản xuất, bán cây giống hay xuất khẩu trái cây sau này”.

Theo ông Châu, Luật Sở hữu trí tuệ liên quan đến bản quyền giống cây trồng đã quy định rõ là không có một cá nhân, tổ chức nào được phép trồng, kinh doanh loại giống đó mà không có sự thỏa thuận đối với công ty mua bản quyền. Việc một công ty mua quyền khai thác giống ở các nước phát triển là động lực rất lớn để các viện nghiên cứu tiếp tục cho ra những giống mới tốt hơn.

Hợp đồng chuyển giao bản quyền

Bên cạnh những hạn chế trong sản xuất giống lúa có bản quyền, thực tế là, phần lớn các giống hoa đang sản xuất trong nước không có bản quyền. Đây là một trong những điểm yếu nhất trong sản xuất hoa Việt Nam, hầu hết đó là giống cũ được nhân bản trái phép. Hiện mới chỉ một vài doanh nghiệp trồng hoa lớn, có sự liên kết với nước ngoài, mới có thể sản xuất được hoa đảm bảo chất lượng và đáp ứng được các tiêu chuẩn xuất khẩu.

Hoạt động trong lĩnh vực sản xuất nông nghiệp công nghệ cao; trong đó có các sản phẩm hoa trồng trong nhà kính của Công ty PAN-HULIC (Tập đoàn PAN) được đánh giá rất cao và xuất khẩu thành công sang thị trường Nhật Bản.

Có được kết quả này, bà Nguyễn Thị Trà My, Phó Chủ tịch kiêm Tổng Giám đốc Tập đoàn PAN, Chủ tịch PAN-HULIC cho biết, hiện tại các giống hoa của PAN-HULIC được nhập khẩu toàn bộ từ Hà Lan, Nhật Bản, Israel, Đức… và tất cả đều có bản quyền cho phép Công ty nhân giống tại Việt Nam để sản xuất và xuất khẩu.

Theo bà Nguyễn Thị Trà My, phần lớn các giống hoa đang sản xuất trong nước không có bản quyền là một trong những điểm yếu nhất trong sản xuất hoa Việt Nam. Giống hoa không có bản quyền hầu hết là giống cũ được nhân bản trái phép với chất lượng thấp.

Tại Lâm Đồng, khoảng 70% các giống cúc, hồng, cẩm chướng đã rất cũ và số còn lại là nhân giống trái phép nên hoa của nông dân và các công ty trong nước không thể xuất khẩu.

Nhìn rộng ra việc sử dụng và nhân giống không có bản quyền về lâu dài sẽ làm mất niềm tin của các công ty, đối tác nước ngoài đối với nền sản xuất hoa tại Việt Nam về quản lý nguồn giống và hạn chế kết nối, chuyển giao bản quyền.

Để có bản quyền giống, vấn đề lớn nhất không phải là chi phí nhập khẩu giống mà là việc thuyết phục được các công ty giống cung cấp bản quyền.

Các công ty được cung cấp bản quyền đều phải trải qua quá trình chọn lựa và soát xét rất kỹ về cơ sở vật chất cũng như năng lực và cam kết bản quyền, bà My cho hay.

Để kịp thời đáp ứng nhu cầu về giống, PAN-HULIC đầu tư trung tâm nghiên cứu và sản xuất giống tại Đơn Dương (Lâm Đồng). Trung tâm này sẽ kết hợp với các công ty giống lớn trên thế giới qua các hợp đồng chuyển giao bản quyền để sản xuất giống cung cấp cho thị trường Việt Nam và châu Á.

Ông Nguyễn Như Cường, Cục trưởng Cục Trồng trọt, cho biết: Ngày xưa ông bà ta có quan niệm “nhất nước, nhì phân, tam cần, tứ giống” nhưng ngày nay phải đặt vị trí giống lên hàng đầu, là “chìa khóa” để ngành nông nghiệp phát triển bền vững. Do đó, mỗi địa phương cần chủ động về cơ cấu giống thích hợp, nhân rộng mô hình liên kết sản xuất khép kín từ cung ứng giống, hướng dẫn kỹ thuật, bao tiêu và chế biến, kinh doanh.

Thứ trưởng Bộ NN-PTNTLê Quốc Doanh nhận định: Trong công tác quản lý giống cây trồng còn hiện tượng vi phạm bản quyền khá phổ biến. Ông đề xuất, cần đẩy mạnh công tác tuyên truyền, phổ biến nâng cao nhận thức nông dân thông hiểu các văn bản quy phạm pháp luật, thực hiện theo Luật Trồng trọt. Trong cải cách hành chính cần bổ sung thêm điều kiện xử phạt các vi phạm trong sản xuất kinh doanh giống. Các cơ quan chuyên trách thuộc Bộ cần phối hợp với các địa phương trong thanh kiểm tra chất lượng giống cây trồng. Đối với các hình thức vi phạm pháp luật về giống cây trồng, cần có biện pháp xử lý mạnh tay, tăng mức xử phạt tùy theo các trường hợp vi phạm, đồng thời Bộ sẽ sớm xây dựng bộ tiêu chuẩn, quy chuẩn chất lượng giống cây trồng và triển khai chương trình giống giai đoạn 2021-2030.