Phong trào “Ao cá Bác Hồ” giúp nông dân làm giàu từ nghề nuôi cá

"Ao cá Bác Hồ" là một trong những điểm du lịch yêu thích của du khách khi có dịp ghé thăm quần thể Di tích quốc gia đặc biệt tại Phủ Chủ tịch. Ao vốn được đào với mục đích để chứa nước tại Phủ toàn quyền Đông Dương. Sau khi Bác Hồ chuyển về nơi này sinh sống, thấy chiếc ao bỏ không, Bác đã đưa ra ý tưởng cải tạo ao, vừa tạo môi trường trong sạch, vừa nuôi cá cải thiện bữa ăn cho cán bộ làm việc ở đây và làm quà cho các đồng chí lãnh đạo Đảng, Nhà nước hay để sử dụng mỗi khi Bác mời cơm các đoàn khách trong nước và quốc tế. Sau khi ao được dọn sạch, nạo vét và kè lại bờ thành ao nuôi cá, Trại cá giống Đình Bảng đã mang sang những giống cá tốt thả vào ao. Cá được thả nuôi trong ao chủ yếu là cá rô phi, chép, mè, trôi, trắm cỏ… và một số loài nhập nội.

Phong trào “Ao cá Bác Hồ” là cơ sở phát triển nghề nuôi cá nước ngọt cũng như ngành nuôi trồng thủy sản của Việt Nam hôm nay. (Ảnh minh họa: KT)

Đây còn là khởi nguồn cho cả một phong trào phát triển nuôi cá trên cả nước với tên gọi Phong trào “Ao cá Bác Hồ”. Sinh thời, Bác luôn chú trọng phát triển kinh tế, cải thiện và nâng cao đời sống cho người dân. Trong di chúc của mình, Bác đã viết “Đảng cần phải có kế hoạch thật tốt để phát triển kinh tế và văn hóa, nhằm không ngừng nâng cao đời sống của nhân dân”.

Thực hiện lời căn dặn của Người và nhân dịp kỷ niệm 10 năm thực hiện Di chúc của Chủ tịch Hồ Chí Minh, ngày 15/11/1978, Ban Bí thư Trung ương Đảng, Bộ Hải sản, Bộ Nông nghiệp và Viện Bảo tàng Hồ Chí Minh đã phát động phong trào “Ao cá Bác Hồ”, lấy ao cá của Bác ở Phủ Chủ tịch làm kiểu mẫu. Sau cuộc phát động, cá giống từ ao cá trong khu Phủ Chủ tịch đã được gửi cho nhiều địa phương như Thái Bình, Hải Hưng, Thanh Hóa, Hà Nội…

Trên khắp cả nước từ Bắc tới Nam, từ miền núi tới đồng bằng, nhiều hợp tác xã đã đầu tư hàng vạn ngày công cải tạo ao tù, đồng cớm thành khu “Ruộng cả ao liền” nhằm phát huy tiềm năng mặt nước phong phú trên khắp đất nước. Phong trào này đã thu hút được đông đảo các địa phương trong cả nước tham gia và gặt hái được những thành công lớn. Những “Ao cá Bác Hồ” trở thành những “kho thực phẩm” ở nông thôn giúp giải quyết hậu cận tại chỗ. Riêng miền Bắc, đã có khoảng 4,5 vạn ha diện tích ao nhỏ được sử dụng làm mặt nước nuôi cá cho năng suất cao.

Trước đó, vào tháng 5/1960, Hợp tác xã Yên Duyên – Yên Sở, Thanh Trì, Hà Nội là đơn vị đầu tiên được Bác gửi tặng 100 con cá rô phi giống lấy từ “Ao cá nhà Bác” để nuôi, từ đó sản lượng cá của địa phương tăng từ 50 tấn (năm 1962) lên 730 tấn cá (năm 1975) nhờ tận dụng tốt mặt nước sẵn có cũng như nguồn thức ăn phong phú sẵn có. Đến đầu năm 1969, khi một đồng chí trong Thường vụ Tỉnh ủy tỉnh Quảng Bình ra Trung ương họp và được vào báo cáo với Bác về thành tích của tỉnh, khi Bác hỏi thăm về tình hình sản xuất và đời sống của nhân dân trong tỉnh, đồng chí cán bộ báo cáo đời sống của nhân dân khó khăn vì thu nhập chính của nhân dân là nghề cá thì bị địch phong tỏa bờ biển, cá giống không đủ để nuôi. Khi đó, Bác đã nói “Nếu thiếu giống thì Bác sẽ cho cá giống. Trong lúc cá biển gặp nhiều khó khăn, các chú cần đẩy mạnh nuôi cá để có thêm thức ăn bồi dưỡng sức dân”.

Mùa thu năm ấy, Bác đột ngột qua đời, nhưng theo lời Bác, nhân dịp sinh nhật Bác 19/5/1970, đại diện tỉnh Quảng Bình đã đến Văn phòng Phủ Chủ tịch để nhận 1.200 con cá rô phi giống trong ao cá của Bác. Đoàn xe chở cá đã vượt 500km liên tục trong 3 ngày đưa cá về đến Quảng Bình.

Sau khi Bác qua đời, nhiều địa phương, đơn vị đã xin cá giống ở “Ao cá Bác Hồ” về nuôi cùng với số cá giống tốt ở địa phương. Ngày 18/12/1978, chiếc máy bay chở cá giống từ “Ao cá Bác Hồ” đã hạ cánh xuống sân bay Tân Sơn Nhất. Số cá giống này được nuôi tại Trung tâm cá giống Thủ Đức để cung cấp cá giống cho đồng bào miền Nam.

Phong trào “Ao cá Bác Hồ” giúp nông dân làm giàu từ nghề nuôi cá. (Ảnh minh họa: KT)

Phong trào “Ao cá Bác Hồ” bắt nguồn từ chính sự quan tâm, chăm lo của Bác tới người dân nói chung, người nông dân nói riêng, tuy nhiên, nó cũng là cơ sở phát triển nghề nuôi cá nước ngọt cũng như ngành nuôi trồng thủy sản nước ta hôm nay. Từ khi phát động phong trào (giữa tháng 11/1978) đến hết tháng 3/1979, cả nước có 594 “Ao cá Bác Hồ” với tổng diện tích mặt nước là 391,5 héc ta tại 18 tỉnh, thành phố với 120 huyện, thị xã, khu phố, trong đó có 394 điểm của Hợp tác xã sản xuất nông nghiệp, 70 điểm của lực lượng vũ trang, 89 điểm của cơ quan, xí nghiệp, trường học, 41 điểm của trạm trại, nông trường.

Theo Báo cáo Tổng kết năm 1978, nhiệm vụ kế hoạch năm 1979 của Bộ Hải sản, “Phong trào xây dựng “Ao cá Bác Hồ” vừa có ý nghĩa chính trị thiêng liêng, đời đời nhớ ơn Bác, vừa có hiệu quả thiết thực, nhất là trong việc xây dựng các vành đai nuôi cá thực phẩm xung quanh các thành phố và khu công nghiệp lớn. Phong trào vừa mới phát động, khắp nơi đã nô nức hưởng ứng và triển khai hết sức tích cực… Bộ đã quyết định xây dựng 3 cơ sở nhân giống cá từ ao cá Bác Hồ là Trung tâm Đình Bảng ở Hà Nội, Cơ sở Thủ Đức ở Thành phố Hồ Chí Minh và 1 cơ sở ở Đà Nẵng”.

Ngoài ra, Báo cáo cũng nêu rõ, “Cần phát triển mạnh phong trào xây dựng “Ao cá Bác Hồ” theo phương pháp nuôi tiên tiến và học tập những kinh nghiệm hay của nhân dân. Củng cố tốt các cơ sở giống hiện có nhất là các cơ sở giống để phục vụ cho việc phát triển phong trào xây dựng “Ao cá Bác Hồ” và nghiên cứu để phát triển thêm những cơ sở cần thiết khác”. Nhiều địa phương sau khi nhận cá giống từ “Ao cá Bác Hồ” đã kết hợp cùng một số cá giống tốt của địa phương để tạo nguồn cá giống chất lượng cung cấp cho cơ sở phát triển phong trào xây dựng “Ao cá Bác Hồ” cả về số lượng lẫn chất lượng, đạt hiệu quả kinh tế thiết thực. Viện Bảo tàng Hồ Chí Minh, Bộ Hải sản và Bộ Nông nghiệp đã tổ chức 9 lễ giao nhận cá giống từ “Ao cá Bác Hồ” cho 31 đoàn của các địa phương, đơn vị.

Từ phong trào này, nhiều địa phương đã tập trung chỉ đạo chặt chẽ, xây dựng yêu cầu nuôi theo tiêu chuẩn kỹ thuật, đảm bảo hiệu quả kinh tế thiết thực. Ngành Thủy sản thời gian này đã xác định Nuôi trồng thủy sản có vị trí rất quan trọng, việc giải quyết nhu cầu thực phẩm tại chỗ cho nhân dân là một ngành sản xuất có thể phát huy thế mạnh lao động, đất đai, rừng biển, đòi hỏi ít vật tư, nhất là vật tư nhập ngoại như nhiên liệu, sắt thép. Cần đẩy mạnh phong trào nuôi cá rộng rãi trong nhân dân lấy phong trào phát triển “Ao cá Bác Hồ” làm động lực, phát động mọi nơi, mọi cơ quan, đơn vị gia đình đều nuôi cá… Cơ bản là phong trào nuôi cá rộng rãi trong nhân dân để tận dụng diện tích, lao động nhằm đáp ứng nhu cầu cá thực phẩm cung cấp tại chỗ cho nhân dân. Chú trọng tận dụng mặt nước ao hồ nhỏ và vừa, lấy dân nuôi, hợp tác xã nuôi là chính. Cần tổng kết và nâng cao hiệu quả kinh tế đối với nuôi cá hồ chứa, mặt nước lớn. Tập trung chỉ đạo khâu sản xuất giống, Nhà nước đầu tư rộng rãi vào khâu giống, cung cấp giống đủ, giống tốt cho nhân dân…” (Trích Báo cáo Tổng kết tình hình năm 1979 và Nhiệm vụ kế hoạch năm 1980). Phong trào xây dựng “Ao cá Bác Hồ” đã đặt nền móng cho sự phát triển của ngành nuôi trồng thủy sản nước ta theo chiều sâu, gắn hiệu quả kinh tế với tăng năng suất. Đặc biệt trong thời kỳ tình hình khai thác thủy sản của nước ta gặp khó khăn, nước ta đã xác định đẩy mạnh nghề nuôi thủy sản cho tương xứng với vị trí, tầm quan trọng và tiềm năng của đất nước.  

Nhờ phát triển phong trào “Ao cá Bác Hồ”, năng suất cá của nhiều địa phương đã tăng lên vượt bậc. Chẳng hạn, tại Hà Nội, hệ thống hồ thuộc vườn hoa Thống Nhất đã được cải tạo thành “Ao cá Bác Hồ” và đưa năng suất cá ở khu vực này từ 3 tấn/ha (năm 1977) lên 7 tấn/ha (năm 1979). Tại tỉnh Hà Sơn Bình, sau 8 tháng thả nuôi 15kg cá giống từ “Ao cá Bác Hồ” trên diện tích 0,6ha, Hợp tác xã Song Phượng (Đan Phượng) thu được 3.132kg cá, vượt chỉ tiêu 5 tấn cá/ha ao hồ. Tại tỉnh Thái Bình, gần như 100% hợp tác xã đều có “Ao cá Bác Hồ” vào những năm 80. Người dân xã An Ấp, huyện Quỳnh Phụ đã từng bước vươn lên giàu mạnh từ cái nền của nghề nuôi cá, từ những “Ao cá Bác Hồ”. Tại An Ấp, “Ao cá Bác Hồ” không chỉ là ao nuôi cá mà còn là “không gian văn hóa” của nhiều sinh hoạt cộng đồng, nhất là vào các dịp Quốc khánh 2/9 và rằm trung thu, khi Đoàn thanh niên tổ chức cắm trại, thi văn nghệ ven ao cá Bác Hồ.

Nền kinh tế đất nước phát triển kéo theo nhiều thay đổi khiến phong trào “Ao cá Bác Hồ” không còn duy trì được sự phát triển rầm rộ như thời gian đầu. Tuy nhiên, tại một số địa phương, “Ao cá Bác Hồ” vẫn còn được duy trì và đã dần được tôn tạo, khôi phục lại. Tại Khu di tích Kim Liên, Nam Đàn, Nghệ An, cùng với các di tích lịch sử quen thuộc, thu hút đông đảo nhân dân cả nước như Cụm di tích Hoàng Trù, Cụm di tích Làng Sen, khu lăng mộ bà Hoàng Thị Loan, “Ao cá Bác Hồ” tại Khu di tích Kim Liên cũng là một địa điểm thu hút du khách tới tham quan quê Bác. Ao cá nằm trên tuyến đường dẫn sang quê nội của Bác tại Làng Sen, được các nhân viên tại Khu di tích Kim Liên chăm sóc và tu bổ, tôn tạo. Đặc biệt, số cá chép nuôi trong ao được đưa về từ “Ao cá Bác Hồ” tại Khu di tích trong khuôn viên Phủ Chủ tịch.

Tại Sơn La, “Ao cá Bác Hồ” vẫn được người dân, chính quyền địa phương bảo tồn và duy trì. Ao cá nằm ở vị trí đắc địa ngay trung tâm Thành phố Sơn La dọc theo Quốc lộ 6. Chính quyền Tỉnh đã có chủ trương cải tạo, chỉnh trang “Ao cá Bác Hồ” gắn liền với quần thể Quảng trường, Tượng đài Bác Hồ với đồng bào các dân tộc Tây Bắc và khu trụ sở hành chính của Tỉnh. Ao cá có hình dáng cách điệu cánh hoa ban đặc trưng của miền Tây Bắc, với diện tích mặt nước 13.552 m²; có đường dạo quanh ao rộng 3m, sân tưởng niệm, vỉa hè, khuôn viên trồng cây xanh, thảm cỏ, đài phun nước và hệ thống chiếu sáng hiện đại... và Tháp giếng nước lịch sử bên bờ ao vẫn được giữ nguyên.

Theo nhận xét của đồng chí Tố Hữu, việc phát triển “Ao cá Bác Hồ” có ý nghĩa quan trọng và tác dụng thiết thực về kinh tế và giáo dục tư tưởng. Xuất phát từ tình cảm thiêng liêng của người dân với Bác, phong trào đã đáp ứng đúng yêu cầu tất yếu phát triển phong trào nuôi cá, với ý thức tự lực, tự cường, khai thác hết khả năng, nguồn lợi và lao động nghề cá. Chủ trương này được các địa phương, các đơn vị sản xuất, đơn vị quân đội lúc bấy giờ nhiệt liệt hưởng ứng.

Phong trào “Ao cá Bác Hồ” đã giúp nhân rộng và phát triển nghề nuôi cá nước ngọt trên khắp cả nước, tận dụng tốt diện tích mặt nước để phát triển nuôi trồng thủy sản, nâng cao đời sống vật chất và đảm bảo sinh kế cho người dân. Đất nước ta được thiên nhiên ưu đãi “tam sơn, tứ hải, nhất phần điền”. Tận dụng tốt những nguồn lực này để phát triển nuôi trồng thủy sản giúp đem lại nguồn lợi lớn, không những phục vụ cho tiêu dùng trong nước mà giờ đây, nuôi trồng thủy sản còn phục vụ đắc lực cho mục tiêu xuất khẩu của quốc gia.