Xuất khẩu thủy sản nhiều dư địa, mục tiêu 10 tỷ USD không xa vời

Dư địa lớn cho xuất khẩu

Nỗ lực sản xuất, xuất khẩu thủy sản năm 2021 đã mang lại nhiều bài học quý cho doanh nghiệp chế biến xuất khẩu thủy sản Việt Nam. Các chuyên gia cho rằng, xuất khẩu thủy sản năm 2022 sẽ tiếp tục tăng trưởng do nhu cầu tiêu thụ thủy sản trên toàn cầu vẫn đang tăng khoảng 5% mỗi năm.

Nếu ngành thủy sản Việt Nam tận dụng tốt việc tăng nhu cầu trên thế giới để tăng thêm thị phần, đồng thời tiếp tục đẩy mạnh chế biến các sản phẩm giá trị gia tăng, thì hoàn toàn có thể duy trì được sự tăng trưởng. Trong đó tôm vẫn là “át chủ bài” thúc đẩy xuất khẩu thủy sản cả nước. Do đó, theo Hiệp hội Chế biến và Xuất khẩu Thủy sản Việt Nam (VASEP), giá trị xuất khẩu tôm Việt Nam được dự báo sẽ tăng 10% so với năm 2021, lên 4,3 tỷ USD vào năm 2022.

Bên cạnh thị trường Mỹ, Hiệp định Thương mại tự do Liên minh châu Âu - Việt Nam (EVFTA) cũng hỗ trợ Việt Nam có thêm lợi thế cạnh tranh tại EU vào năm 2022. Điều này tạo dư địa cho Việt Nam mở rộng thị phần tại thị trường EU.

Không chỉ thuận lợi với xuất khẩu tôm, VASEP ước tính xuất khẩu cá tra năm 2022 cũng sẽ đạt mục tiêu khoảng 1,65 tỷ USD, tương ứng mức tăng 7% so với năm 2021.

Theo Tổng cục Thủy sản (Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn), năm 2022, ngành thủy sản sẽ có nhiều yếu tố thuận lợi để phát triển. Trong đó, có thể kể đến kinh tế thế giới dự báo sẽ có tăng trưởng trở lại sau khi chiến lược tiêm vắc xin cho toàn dân được thực hiện. Bên cạnh đó là lợi thế từ việc tận dụng các ưu đãi của các Hiệp định CPTTP và EVFTA. Đồng thời, các chương trình, đề án, kế hoạch thực hiện các mục tiêu, giải pháp Chiến lược phát triển thủy sản đã được triển khai đồng bộ, thống nhất từ Trung ương đến địa phương; các khó khăn, bất cập trong quy định pháp luật được rà soát, sửa đổi, bổ sung phù hợp.

Cơ hội, thách thức đan xen

Cùng với những thuận lợi, ngành Thủy cũng sẽ phải đối mặt với nhiều thách thức. Đó là tình hình dịch bệnh Covid-19 vẫn còn diễn biến phức tạp với việc xuất hiện các biến chủng mới (sau biến chủng Delta là biến chủng Omicron). Việc giao thương giữa các quốc gia vẫn còn khó khăn, giá cước vận chuyển quốc tế chưa có xu hướng giảm. Thời tiết diễn biến phức tạp do biến đổi khí hậu, sự thiếu hụt nguồn nước cấp cho vùng đồng bằng sông Cửu Long.

Cùng với đó là yêu cầu ngày càng cao về an toàn thực phẩm và truy xuất nguồn gốc của các thị trường, thẻ vàng của EC chưa được tháo gỡ, lao động trong khai thác thiếu về số lượng và chưa đáp ứng yêu cầu về chất lượng…

Về sự thay đổi về quy định kiểm dịch đối với sản phẩm nhập khẩu ở nhiều quốc gia. Một số thị trường nhập khẩu chính thủy sản của Việt Nam đã có những thay đổi trong chứng nhận an toàn thực phẩm. 

Điển hình như Hàn Quốc, sản phẩm tôm muốn xuất khẩu sang thị trường này phải đáp ứng quy định về xử lý nhiệt (tôm nấu chín) mới được miễn kiểm dịch. Thời gian xử lý nhiệt trên sản phẩm tôm theo quy định của Hàn Quốc dài nên ảnh hưởng không nhỏ đến màu sắc, mùi vị của sản phẩm.

Một thị trường khác là Brazil cũng quy định chế độ xử lý nhiệt rất khắt khe so với hướng dẫn của Tổ chức Thú y thế giới, đây cũng là một khó khăn, thách thức với các DN xuất khẩu.

Ngoài ra, mặc dù đã có sự chủ động trong sản xuất, các DN cũng ký kết được các đơn hàng xuất khẩu thủy sản lớn, song theo phân tích của các chuyên gia, việc kiểm soát dịch Covid-19 chưa có sự chắc chắn, bên cạnh đó là áp lực chi phí nguyên liệu thô kéo dài và chi phí vận chuyển cao nên kế hoạch xuất khẩu của ngành thủy sản trong năm 2022 được đánh giá là khiêm tốn.

Để giấc mơ thủy sản vươn xa, bền vững, không phải là tâm trạng trông chờ “thoát hiểm cuối năm” như hiện tại, TS Trần Hữu Hiệp, chuyên gia nghiên cứu kinh tế độc lập, cho rằng thế mạnh về điều kiện tự nhiên vùng nuôi, năng lực khai thác, chế biến, xuất khẩu và dư địa gia tăng chuỗi giá trị các ngành công nghiệp chế biến sâu, tạo ra sản phẩm mới chất lượng cao từ các nguyên liệu, phụ phẩm tôm, cá tra còn rất lớn. 

Vì thế, phải liên kết vùng, thương hiệu hóa và luật hóa “sân chơi” nội địa và quốc tế để các DN ngành thủy sản ứng xử đúng, liên kết lại để “làm sạch” con tôm, con cá và các sản phẩm thủy sản, đủ sức cạnh tranh với bên ngoài. Các dịch vụ hậu cần logistics, thương mại điện tử, ứng dụng số cần được khuyến khích, đầu tư mạnh mẽ hơn nữa để tạo ra nhiều phân khúc giá trị thủy sản sáng tạo. Đạt được điều đó, kim ngạch xuất khẩu thủy sản 2022 sẽ không chỉ dừng lại ở con số 9 tỷ USD.

Tiến gần giấc mơ kim ngạch xuất khẩu 10 tỷ USD

Để giấc mơ thủy sản vươn xa, bền vững, không phải là tâm trạng trông chờ "thoát hiểm cuối năm" như hiện tại, còn phải làm nhiều việc hơn.

Thực trạng yếu kém của chuỗi giá trị thủy sản nước ta nói chung và ngành tôm, cá tra nói riêng đã được nhận diện nhiều năm qua. Nguyên nhân là khi giá thị trường xuống thấp, "hiệu ứng đôminô đói vốn" lây lan khiến doanh nghiệp, người nuôi, đại lý cung cấp thức ăn, thuốc thủy sản, ngân hàng nợ nần dây chuyền, chiếm dụng vốn lẫn nhau.

Chúng ta có được một vài tập đoàn thủy sản hàng đầu thế giới, nhưng phía sau thành tích đó là đầy ắp những lo toan, có lúc hàng loạt đại gia ngành hàng thủy sản vỡ nợ, người nuôi tôm, cá tra thua lỗ nặng chứ không chỉ do tác động của Covid-19. Tình trạng khai thác thủy sản vi phạm thẻ vàng IUU, những người làm ăn chụp giựt, bơm tạp chất, đánh mất hình ảnh thủy sản Việt.

Đã có nhiều giải pháp được thực thi, từ tăng cường quản lý nhà nước, quy hoạch vùng nuôi, nhà máy chế biến đến tiếp cận cho vay theo chuỗi, thành lập các hiệp hội ngành hàng. Nhưng xem ra "căn bệnh" của ngành kinh tế này chưa chữa khỏi, cần tiếp cận đa ngành, phối hợp hành động liên ngành.

Phải chăng "tử huyệt" của doanh nghiệp thủy sản đang là sự yếu kém về tài chính, quản trị, thị trường và thiếu công nghệ vượt trội? Giấc mơ về một "công xưởng nuôi tôm thế giới" hay "vương quốc cá tra" đúng nghĩa khó thành hiện thực nếu thiếu các yếu tố then chốt đó.

Dư địa gia tăng giá trị thủy sản còn nhiều, không chỉ nằm ở công đoạn nuôi, chế biến và xuất khẩu, mà còn một phân khúc rất lớn từ "đầu vào" - thức ăn và "đầu ra" mà nhà thương mại nước ngoài đang nắm giữ khi giá thành sản xuất còn phụ thuộc phần lớn vào thức ăn, thuốc thủy sản nhập khẩu, chuỗi phân phối ngoại.

Phải liên kết vùng, thương hiệu hóa và luật hóa "sân chơi" nội địa và quốc tế để các doanh nghiệp ngành thủy sản ứng xử đúng, liên kết lại "làm sạch" con tôm, con cá và các sản phẩm thủy sản, đủ sức cạnh tranh với bên ngoài. Làm được như thế thì giấc mơ kim ngạch xuất khẩu 10 tỉ USD ngay trong năm 2022 không phải là điều xa vời.

Nhìn góc độ gia tăng giá trị, còn nhiều sản phẩm mới từ nguyên, phụ liệu thủy sản như collagen, dược phẩm, thuốc dẫn dụ thủy sản cùng nhiều sản phẩm khác có thể tạo ra hàng tỉ đôla đang bị bỏ đi.

Chỉ riêng lượng bùn thải từ các vuông tôm, ao nuôi cá tra hiện nay làm ô nhiễm môi trường cũng có thể biến thành tiền khi nó được tận dụng làm nguyên liệu chế biến phân sinh học. Các dịch vụ hậu cần logistics, thương mại điện tử, ứng dụng số cần được khuyến khích, đầu tư mạnh mẽ hơn nữa để tạo ra nhiều phân khúc giá trị thủy sản sáng tạo.

DN chủ động nắm bắt thị trường

Ngay từ đầu năm 2022, các DN đã chủ động nắm bắt thông tin thị trường và phối hợp chặt chẽ với nhà nhập khẩu để không bỏ lỡ những đơn hàng. Điển hình, tại Tập đoàn Nam Việt (An Giang), những ngày đầu năm 2022, có gần 5.000 công nhân của tập trung sản xuất nhiều đơn hàng thành phẩm cá tra để kịp giao cho các đối tác trên thế giới. Ông Đỗ Lập Nghiệp, Phó tổng giám đốc Tập đoàn Nam Việt, cho biết: “Thuận lợi hiện nay là nguồn nguyên liệu của tập đoàn khá ổn định nhờ vùng nuôi rộng tới 1.000ha; cùng với lực lượng công nhân trở lại làm việc đầy đủ, tất cả đều được tiêm vaccine ngừa Covid-19 nên tập đoàn đẩy mạnh chế biến xuất khẩu. Ngay trong tháng 1-2022, Tập đoàn Nam Việt dự kiến sẽ xuất khẩu khoảng 8.000 tấn thành phẩm cá tra các loại sang khoảng 100 quốc gia và vùng lãnh thổ, với tổng trị giá 20 triệu USD, tăng 60-70% so với cùng kỳ”.

  

Mặc dù đã có sự chủ động trong sản xuất, các DN cũng ký kết được các đơn hàng xuất khẩu thủy sản lớn, song theo phân tích của các chuyên gia, việc kiểm soát dịch Covid-19 chưa có sự chắc chắn, bên cạnh đó là áp lực chi phí nguyên liệu thô kéo dài và chi phí vận chuyển cao nên kế hoạch xuất khẩu của ngành thủy sản trong năm 2022 được đánh giá là khiêm tốn.

Theo ông Trần Đình Luân, Tổng cục trưởng Tổng cục Thủy sản, xuất khẩu thủy sản trong năm 2022 sẽ tiếp tục đối mặt với nhiều thách thức, trong đó có sự thay đổi về quy định kiểm dịch đối với sản phẩm nhập khẩu ở nhiều quốc gia, những cảnh báo về an toàn thực phẩm. Một số thị trường nhập khẩu chính thủy sản của Việt Nam đã có những thay đổi trong chứng nhận an toàn thực phẩm. Điển hình như Hàn Quốc, sản phẩm tôm muốn xuất khẩu sang thị trường này phải đáp ứng quy định về xử lý nhiệt (tôm nấu chín) mới được miễn kiểm dịch. Thời gian xử lý nhiệt trên sản phẩm tôm theo quy định của Hàn Quốc dài nên ảnh hưởng không nhỏ đến màu sắc, mùi vị của sản phẩm.

Một thị trường khác là Brazil cũng quy định chế độ xử lý nhiệt rất khắt khe so với hướng dẫn của Tổ chức Thú y thế giới, đây cũng là một khó khăn, thách thức với các DN xuất khẩu. Cũng theo ông Luân, diện tích thả nuôi cá tra từ tháng 7 đến tháng 9-2021 giảm khoảng 30-55% so với cùng kỳ năm 2020. Do đó, từ tháng 1 đến tháng 3-2022, khả năng có thể xảy ra tình trạng thiếu nguyên liệu cho chế biến đối với ngành cá tra xuất khẩu.

Đánh giá về cơ hội xuất khẩu thủy sản năm 2022, ông Trương Đình Hòe, Tổng thư ký Hiệp hội Chế biến và Xuất khẩu thủy sản Việt Nam cho rằng: “Năm 2022, xu hướng thị trường sẽ vẫn tiếp tục bị tác động bởi những chính sách siết chặt việc kiểm soát hàng nhập khẩu cả biên mậu lẫn chính ngạch. Thị trường châu Âu trong năm 2022 sẽ khó có đột biến tăng trưởng do vẫn chưa thấy được các kết quả thoát dịch bền vững. Bên cạnh đó, nhiều thị trường không chịu nổi mức giá tăng của cá tra từ áp lực cước vận chuyển tăng vọt gấp 10 lần... Hàng rào kiểm soát Covid-19 cũng là rào cản lớn đối với xuất khẩu. Điển hình là DN đang gặp khó xuất khẩu thủy sản sang Trung Quốc khi quốc gia này áp dụng chính sách “zero Covid-19”.

Đối với ngành tôm, TS Hồ Quốc Lực, Chủ tịch Hội đồng quản trị Công ty cổ phần Thực phẩm Sao Ta (Sóc Trăng) nhận định, thách thức ngành tôm năm 2022 là các cường quốc tôm đều vượt qua dịch bệnh và có chiến lược phát triển. Ecuador, Ấn Độ có lợi thế là giá tôm rất rẻ. Trong năm 2021, Ecuador chuyển dịch mạnh tăng thị phần xuất khẩu tại châu Âu, Mỹ, giảm thị phần tại Trung Quốc. Cụ thể, Ecuador đã giảm tỷ lệ từ 53% xuống 45% tại Trung Quốc và tăng ở tổng hai thị trường châu Âu, Mỹ lên 46%. Chuyển dịch của họ sẽ tạo ra cạnh tranh mới với thủy sản nước ta. Riêng nội tại, ông Lực cho rằng vẫn còn nhiều vấn đề cần xử lý.

“Để tôm Việt lên kệ các hệ thống phân phối cao cấp và lớn tại thị trường nước ngoài, việc nuôi tôm phải chuẩn mực, có đánh số cơ sở nuôi để truy xuất nguồn gốc. Tuy nhiên, chúng ta chưa làm được. Muốn con tôm Việt được nâng tầm, Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn cần xúc tiến nhanh, hỗ trợ các địa phương làm tốt các nền tảng này”, ông Lực đề xuất./.